بسیاری از دانش‌آموزان و دانشجویان، در مسیر موفقیت تحصیلی با یک مانع ذهنی پیچیده به نام کمال گرایی در درس خواندن مواجه می‌شوند. مطالعاتی که در سال ۲۰۲۲ روی افراد ۱۶ تا ۲۵ ساله انجام شد، نشان داد که حدود ۸۵ درصد از شرکت‌کنندگان، به نوعی دارای ویژگی کمال گرایی تحصیلی هستند و در طول تحصیل خود استرس زیادی را تجربه می‌کنند. هر چند تمایل به انجام کارها با بهترین کیفیت می‌تواند به رشد دانش‌آموزان کمک کند، اما زمانی که این تمایل به افراط کشیده شود، در پیشرفت و سلامت روان فرد اختلالاتی جدی ایجاد می‌کند. در این مقاله از مجله درمانکده به صورت علمی و دقیق به بررسی کمال گرایی تحصیلی و درمان این مشکل می‌پردازیم.
فهرست محتوا
کمال گرایی تحصیلی چیست؟
کمال گرایی در درس خواندن به حالتی گفته می‌شود که فرد کوچک‌ترین نقص و خطایی را در زمینه مطالعه، یادگیری یا آزمون نمی‌پذیرد. کمالگرایی در درس خواندن، به شکل انتظارات سخت‌گیرانه از خود، ترس از شکست، وسواس در انجام بی‌نقص تکالیف و ناتوانی در پذیرش اشتباهات ظاهر می‌شود.
در این حالت، دانش‌آموز یا دانشجو تنها زمانی از عملکرد خود رضایت دارد که به استانداردهایی بسیار بالا و اغلب غیرواقعی دست پیدا کند. این استانداردها معمولا توسط خود فرد تعیین می‌شوند و در بیشتر موارد ناشی از ترس، اضطراب یا نیاز شدید به تایید دیگران هستند.
از نگاه روانشناسی، کمال گرایی به ۲ صورت مثبت و منفی بروز می‌کند. کمالگرایی مثبت زمانی است که فرد هدفمند، منظم و پرتلاش باشد، اما در صورت عدم تحقق نتیجه دلخواه، دچار استرس و ناراحتی شدید نشود.
کمالگرایی منفی بیشتر در سال‌های نزدیک به کنکور دیده می‌شود و از همین‌رو به آن کمالگرایی در سال کنکور نیز گفته می‌شود. در این وضعیت فرد درگیر وسواس، استرس مداوم و ناامیدی از خود را تجربه می‌کند. از مهم‌ترین نشانه‌های این نوع کمال گرایی می‌توان به عدم تمرکز در دانش آموزان و حتی افت تحصیلی آن‌ها اشاره کرد.
بیشتر بخوانید: مدیریت استرس
علائم کمال گرایی در درس خواندن
برای تشخیص کمال گرایی باید با علائم رفتاری و روانی این مشکل به طور کامل آشنا باشید. در ادامه این بخش به مهم‌ترین علائم و نشانه‌های کمال گرایی در درس خواندن اشاره شده است.
۱- ترس افراطی از اشتباه
کمالگرایان نمی‌توانند اشتباه کنند؛ زیرا در ذهن این افراد اشتباه به معنای شکست کامل است. در برخی از دانش‌آموزان ترس از اشتباه کردن موجب می‌شود تا فرد از انجام تکالیف و شروع پروژه‌های درسی اجتناب کند.
۲- به تعویق انداختن مطالعه یا انجام تکالیف
یکی از نشانه‌های رایج کمال گرایی در درس خوندن، تعلل در انجام تکالیف است. در این شرایط فرد آن قدر نگران خوب بودن کیفیت نهایی کار است که شروع کردن آن را به تعویق می‌اندازد.
۳- صرف زمان بیش‌ازحد برای جزئیات
دانش‌آموز کمال‌گرا ممکن است ساعت‌ها برای نوشتن یک پاراگراف جزئی زمان صرف کند تا آن را کاملا بدون نقص و دقیق بنویسد. این کار موجب می‌شود تا روند یادگیری و انجام تکالیف این افراد بیشتر از سایر دانش‌آموزان طول بکشد.
۴- عدم رضایت همیشگی از عملکرد تحصیلی
دانش‌آموز کمال‌گرا حتی بعد از کسب نمره عالی، باز هم احساس می‌کند که می‌توانست بهتر عمل کند. این احساس می‌تواند منجر به ترس از امتحان در آینده شود و استرس و نگرانی شدیدی را برای فرد ایجاد کند.
۵- مقایسه مداوم با دیگران
کمال‌گراها معمولا خود را با بهترین شاگردان کلاس یا رتبه‌های برتر مقایسه می‌کنند. مقایسه نادرست در ذهن این افراد موجب می‌شود تا همواره استرس و نگرانی را تجربه کنند و تمرکز خود را از دست بدهند.
درمان کمال گرایی در درس خواندن
درمان کمال گرایی هنگام مطالعه معمولا شامل آموزش ذهنی و مداخلات رفتاری است. این درمان بهتر است با کمک یک روانشناس مشاور تحصیلی و درسی انجام شود که پیشنهاد ما به شما مشاوره آنلاین با دکتر روانشناس است. در ادامه به بهترین روش‌های مقابله با کمال گرایی در مطالعه اشاره شده است.
۱- بازسازی شناختی (Cognitive Restructuring)
در این روش فرد یاد می‌گیرد افکار غیرواقع‌بینانه خود را شناسایی و برای جایگزین کردن آن‌ها با افکار متعادل و مناسب تلاش کند. او می‌آموزد تا در صورت نرسیدن به نتیجه دلخواه، احساس شکست و ناامیدی را کنار بگذارد و به تلاش خود بیشتر از نتیجه نهایی اهمیت بدهد.
۲- تعیین اهداف واقع‌بینانه
کمالگرایان باید یاد بگیرند که اهداف بزرگ را به بخش‌های کوچک‌تر تقسیم کنند و به جای تمرکز بر نتیجه نهایی، بر روند پیشرفت تمرکز کنند.
۳- تمرین پذیرش اشتباه
این دانش‌آموزان باید یاد بگیرند که اشتباه کردن بخشی از فرآیند یادگیری است و باعث رشد شناختی می‌شود. آن‌ها باید بدانند که اشتباه کردن نشانه ناتوانی نیست و می‌تواند به مرور در روند موفقیت نیز موثر باشد.
۴- ایجاد زمان‌بندی انعطاف‌پذیر
دانش‌آموزان کمال‌گرا باید بدانند که انعطاف‌پذیری نقش مهمی بر برنامه‌ریزی تحصیلی دارد و خطا کردن یا تغییر شرایط نباید موجب ایجاد احساس شکست در آن‌ها شود.
۵- مدیتیشن و تمرین‌های آگاهی ذهن
خاموش کردن ذهن از افکار منفی و انجام دادن تمرین‌های ذهنی به کاهش اضطراب و افزایش تمرکز در این افراد کمک می‌کنند. این روش‌ها در کاهش استرس و نگرانی دانش‌آموزان، به خصوص در دوران امتحانات نقش مهمی دارند.
۶- تقویت عزت‌نفس
تمرکز بر نقاط قوت دانش‌آموزان و جشن گرفتن موفقیت‌های کوچک روزمره، یک راه‌کار ساده برای تقویت عزت‌نفس و افزایش احساس ارزشمندی در آن‌ها است.
۷- درمان رفتاری-شناختی (CBT) با متخصص
رویکرد CBT یکی از موثرترین روش‌ها در درمان کمالگرایی است. برگزاری جلسات منظم با یک روانشناس تحصیلی می‌تواند به تغییر الگوهای رفتاری ناسالم در این دانش‌آموزان کمک زیادی کند.
بیشتر بخوانید: طرحواره چیست؟
مهم‌ترین عواقب کمال گرایی در درس خواندن
بسیاری از افراد در نگاه اول، کمالگرایی را یک ویژگی خوب در نظر می‌گیرند، اما این ویژگی در طولانی‌مدت می‌تواند آثار مخربی بر سلامت روان، عملکرد تحصیلی و حتی روابط اجتماعی فرد داشته باشد. در ادامه این بخش به برخی از مهم‌ترین پیامدهای کمالگرایی تحصیلی اشاره شده است.
- نگرانی مداوم در مورد اشتباه نکردن و رسیدن به نتایج عالی، موجب ایجاد تنش، بی‌خوابی، اضطراب و افسردگی در فرد می‌شود.
- دانش‌آموزانی که همیشه در حال تلاش برای بهتر شدن هستند، ممکن است در اثر خستگی ذهنی و فشارهای روانی، دچار فرسودگی شوند.
- کمالگرایان تنها در صورت رسیدن به نتایج عالی، خود را شایسته احترام می‌دانند. این امر موجب می‌شود تا این افراد عزت‌نفس پایینی داشته باشند.
- کمالگرایی موجب بروز اضطراب شدید در امتحانات می‌شود و در این وضعیت اکثر دانش‌آموزان کمال‌گرا، نمی‌توانند به درستی از توانایی خود استفاده کنند و معمولا در امتحانات عملکرد ضعیفی از خود نشان می‌دهند.
- فرد کمال‌گرا ممکن است از دیگران فاصله بگیرد یا نتواند با همکلاسی‌های خود به خوبی همکاری کند. او فکر می‌کند دیگران ممکن است از او انتقاد کنند یا روی کیفیت کارش تاثیر منفی بگذارند.
سخن نهایی
کمالگرایی در درس خواندن، می‌تواند به عنوان انگیزه‌ای برای تلاش بیشتر در نظر گرفته شود، اما در بلندمدت ممکن است تاثیرات منفی عمیقی بر سلامت روان، کیفیت مطالعه و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان داشته باشد. شناخت دقیق این ویژگی، تشخیص به موقع آن و استفاده از روش‌های درمانی علمی، می‌تواند به دانش‌آموزان و دانشجویان کمک کند تا از دام کمالگرایی رها شوند و مسیر یادگیری را با آرامش و اثربخشی بیشتری ادامه دهند.
اگر در مورد روش‌های مقابله با کمال گرایی تحصیلی سوال دارید، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و از بهترین روانشناسان مشورت بگیرید. همچنین درمانکده امکان دریافت نوبت اینترنتی جهت مراجعه حضوری یا مشاوره آنلاین و غیرحضوری را برای شما فراهم کرده است.
سوالات متداول
کمالگرایی سالم می‌تواند انگیزه‌بخش باشد، اما نوع افراطی آن باعث استرس، فرسودگی ذهنی و افت عملکرد تحصیلی می‌شود.
این رویکرد موجب وسواس مطالعاتی، اتلاف وقت، نداشتن برنامه‌ریزی انعطاف‌پذیر و در نهایت افت تحصیلی یا عدم تمرکز در دانش‌آموزان می‌شود.
برای مقابله با این مشکل بهتر است تکنیک “پیشرفت” را تمرین کنید؛ یعنی به جای تمرکز بر بی‌نقص بودن، به بهتر شدن تدریجی توجه کنید.
یک مشاور متخصص می‌تواند ریشه‌های کمالگرایی تحصیلی را شناسایی و با درمان شناختی-رفتاری به اصلاح آن کمک کند.
درمان کامل این مشکل کمی زمان‌بر است، اما با تمرین مستمر، تغییر نگرش و کمک حرفه‌ای می‌توان آن را تا حد زیادی کنترل و مدیریت کرد.
منابع: psychologytoday، harvard، medium
