یادگیری، فرایندی پیچیده و پویا است که در آن انسان‌ها از طریق تجربه، مشاهده و تعامل با محیط، دانش و مهارت‌های جدیدی کسب می‌کنند. یادگیری اجتماعی نشان می‌دهد بخش عمده‌ای از آنچه انسان می‌آموزد، در بستر تعاملات اجتماعی و از طریق مشاهده دیگران رخ می‌دهد. برخلاف دیدگاه‌های سنتی که یادگیری را صرفا نتیجه تمرین‌های فردی یا پاسخ به محرک‌ها می‌دانستند، نظریه‌های نوین تاکید زیادی بر نقش محیط اجتماعی، مدل‌های رفتاری غیر مستقیم دارند. تئوری یادگیری اجتماعی، توسط فردی به نام آلبرت بندورا معرفی شده است و بر اهمیت تقلید، الگوسازی و تقویت در فرایند یادگیری تاکید میکند. در این مقاله از مجله درمانکده می‌توانید با نکاتی مهم در مورد یادگیری اجتماعی و کاربرد آن آشنا شوید.
فهرست محتوا
یادگیری اجتماعی چیست؟
تئوری یادگیری اجتماعی (Social Learning Theory) رویکردی است که بیان میکند افراد از طریق مشاهده، تقلید و مدل‌سازی رفتار دیگران، اطلاعات، نگرش‌ها و مهارت‌ها را یاد می‌گیرند. اصطلاح «یادگیری اجتماعی» نخستین بار برای توصیف تاثیر محیط اجتماعی بر رفتار انسان استفاده شد، اما بعدها با تلاش‌های آلبرت بندورا (Albert Bandura) به شکلی ساختارمند و علمی درآمد.
این نظریه برخلاف رفتارگرایی سنتی که یادگیری را تنها نتیجه تقویت و تکرار می‌دانست، بر نقش مشاهده و عوامل شناختی مانند انگیزه، حافظه و تصمیم‌گیری تاکید دارد و بیان میکند که افراد با مشاهده دیگران و دیدن پیامد اعمال آن‌ها، راحت‌تر می‌توانند رفتارهای جدید را یاد بگیرند.
زمانی که فرد در شرایط مناسبی برای یادگیری نباشد و با پراکندگی احساس و افکار، در پیدا کردن ارزش‌های زندگی دچار مشکل شود، از روش‌های مختلف درمان، مثل رفتار درمانی و همچنین درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد استفاده می‌شود. این روش با تمرکز به ارزش‌های زندگی، به حذف یا کنترل افکار و احساسات کمک میکند. این درمان کمک میکند تا فرد به سمت اهداف و ارزش‌های مهم زندگی گام بردارد.
اصول بنیادی نظریه یادگیری اجتماعی در روانشناسی
برای درک بهتر نظریه یادگیری اجتماعی، فرض کنید کودکی در خانه می‌بیند که خواهر بزرگ‌ترش پس از تمیز کردن اتاق، مورد تحسین پدر و مادر قرار می‌گیرید و برای پاداش، شکلات دریافت میکند. کودک در این صحنه رفتار خواهرش را به ذهن می‌سپارد و سعی میکند آن کار را بازآفرینی کند تا او هم پاداش بگیرد.
در شرایطی که کودک به جای تشویق، دائما شاهد تنبیه و عصبانیت والدین باشد، بعد از مدتی مشکلات رفتاری، اضطراب و ناراحتی‌های روانی را تجربه خواهد کرد و ممکن است در بزرگسالی به افسردگی و مشکلات خواب دچار شود. برای درمان افسردگی راه‌کارهای متعددی مثل روان‌درمانی، مصرف دارو و همچنین نوردرمانی استفاده می‌شود که همه این روش‌ها باید زیر نظر روانشناس انجام شوند. در ادامه به اصول بنیادی این نظریه اشاره شده است.
۱- یادگیری از طریق مشاهده (Observational Learning): افراد می‌توانند بدون انجام مستقیم یک عمل، تنها با مشاهده رفتار دیگران و پیامدهای آن، توانایی‌های جدید را یاد بگیرند.
۲- فرایند مدل‌سازی (Modeling): همه انسان‌ها دوست دارند رفتارهای دیگران را که به پاداش منتهی می‌شوند، تقلید کنند.
۳- توجه، حفظ، تولید رفتاری و انگیزش: بندورا یادگیری مشاهده‌ای را حاصل چهار فرایند شناختی می‌داند که در ادامه به آن‌ها اشاره شده است.
- توجه (توجه به مدل)
- حفظ (به خاطر سپردن رفتار)
- تولید رفتاری (توانایی بازسازی رفتار)
- انگیزش (میل به انجام رفتار)
۴- تقویت مستقیم و تقویت جانشین: گاهی اوقات مشاهده پاداش گرفتن دیگران، به اندازه پاداش مستقیم بر یادگیری توانایی‌های جدید موثر است.
انواع یادگیری اجتماعی
یادگیری اجتماعی انواع مختلفی دارد و ممکن است از روش‌های متفاوتی بر فرد تاثیر بگذارد. در ادامه این بخش به انواع این روش یادگیری اشاره شده است.
۱- یادگیری مشاهده‌ای (Observational Learning)
یادگیری مشاهده‌ای زمانی رخ می‌دهد که فرد از طریق مشاهده عملکرد دیگران، یک مهارت یا رفتار را می‌آموزد. این نوع یادگیری بدون نیاز به تمرین مستقیم انجام می‌شود. کودکانی که والدین خود را هنگام رعایت قوانین رانندگی مشاهده می‌کنند، به احتمال زیاد بعدها همان رفتارها را تکرار خواهند کرد.
در بسیاری از مواقع کودکانی که در شرایط نامساعد و در خانواده‌های دارای مشکلات روانی بزرگ می‌شوند، الگوهای رفتاری اشتباه والدین را یاد می‌گیرند و در بزرگسالی به روان‌درمانی نیاز پیدا می‌کنند. اگر نمی‌دانید روان درمانی چیست بهتر است روی لینک این مقاله کلیک کنید.
۲- یادگیری تقلیدی (Imitative Learning)
در یادگیری تقلیدی، فرد رفتار دیگران را بدون کم‌وکاست تکرار میکند. این نوع یادگیری در دوران کودکی بسیار رایج است. برای مثال، کودکی که نحوه سلام کردن پدرش به دیگران را تقلید میکند، در حال تجربه یادگیری تقلیدی است.
در بسیاری از مواقع، قرار گرفتن در شرایط نامناسب موجب بروز رفتارهای اشتباه، افسردگی و همچنین اختلالات اضطرابی در فرد می‌شود. در این وضعیت لازم است فرد از روش رفتار درمانی شناختی (CBT) برای درمان کمک بگیرید. اگر نمی‌دانید cbt چیست بهتر است روی لینک این مقاله کلیک کنید.
۳- یادگیری جانشینی (Vicarious Learning)
در این نوع یادگیری، فرد با مشاهده پیامدهای رفتار دیگران (اعم از پاداش یا تنبیه) تصمیم می‌گیرد که آیا آن رفتار را انجام دهد یا خیر. اگر کودکی ببیند همکلاسی‌اش به خاطر صداقت مورد تحسین قرار گرفته است، احتمالا خود نیز آن رفتار را تقلید خواهد کرد.
از روش تحلیل رفتار کاربردی (ABA) برای آموزش رفتارهای خاص به کودکان کم سن و سال و همچنین کودکان مبتلا به مشکلات رفتاری استفاده می‌شود.
۴- یادگیری نمادین (Symbolic Learning)
در یادگیری نمادین، فرد با استفاده از رسانه‌ها، داستان‌ها، فیلم‌ها یا سخنان دیگران مفاهیم جدید را می‌آموزد. به عنوان مثال، فردی ممکن است از طریق تماشای فیلمی درباره همدلی، ارزش کمک به دیگران را یاد بگیرد.
یادگیری اجتماعی هیجانی
یادگیری اجتماعی عاطفی یا هیجانی (Social and Emotional Learning یا به اختصار SEL) به فرایندی گفته می‌شود که در آن، فرد توانایی‌های لازم برای درک، مدیریت و بیان احساسات خود، برقراری روابط مثبت با دیگران، اتخاذ تصمیم‌های مسئولانه و همدلی با دیگران را از طریق تعاملات اجتماعی و مشاهده رفتارهای هیجانی اطرافیان می‌آموزد.
برخلاف آموزش‌های شناختی، در یادگیری اجتماعی هیجانی، بخش عمده‌ای از رشد فرد در حوزه‌هایی مانند خودآگاهی، خودمدیریتی، آگاهی اجتماعی، مهارت‌های ارتباطی و رفتار مسئولانه شکل می‌گیرد. این مهارت‌ها معمولا از طریق تعامل با والدین، معلمان، همسالان و حتی شخصیت‌های رسانه‌ای در ذهن فرد نهادینه می‌شوند.
در این نوع یادگیری، رفتارهای عاطفی مانند همدردی، کنترل خشم، ابراز محبت، مدیریت استرس یا حل تعارض از طریق مشاهده، تجربه و الگوبرداری آموخته می‌شوند.
فرض کنید دانش‌آموزی در کلاس به یک سوال اشتباه پاسخ می‌دهد و احساس شرمندگی و اضطراب را تجربه میکند. در این شرایط معلم به جای توبیخ یا نادیده گرفتن، با لحنی آرام می‌گوید که اشتباه کردن بخشی از یادگیری است و همه ما اشتباه می‌کنیم. در ادامه او از دانش‌آموز می‌خواهد که دوباره فکر کند و جواب درست را پیدا کند. این برخورد درس‌هایی به دانش‌آموز می‌دهد که در ادامه به آن‌ها اشاره شده است:
- احساسات او ارزشمند و قابل درک هستند (آگاهی هیجانی)
- اشتباه، فرصتی برای رشد است (خودمدیریتی و تصمیم‌گیری مثبت)
- احترام متقابل، فضای امن‌تری برای یادگیری می‌سازد (آگاهی اجتماعی و مهارت ارتباطی)
همچنین دانش‌آموزانی که شاهد این موقعیت هستند، بدون آموزش مستقیم یاد می‌گیرند که چگونه در موقعیت‌های مشابه از خود رفتار همدلانه، محترمانه و پشتیبانانه نشان دهند.
نظریه یادگیری اجتماعی بندورا
آلبرت بندورا یکی از تاثیرگذارترین روانشناسان قرن بیستم است که نظریه یادگیری اجتماعی را در دهه ۱۹۶۰ معرفی کرد. به باور او، یادگیری انسان‌ها از طریق مشاهده رفتار دیگران و ارزیابی پیامدهای آن انجام می‌شود. بندورا در یک آزمایش به نام بوبو دال (Bobo Doll Experiment) این موضوع را اثبات میکند.
در این آزمایش، کودکانی که رفتارهای پرخاشگرانه بزرگسالان نسبت به یک عروسک بوبو را مشاهده کرده بودند، همان رفتارهای پرخاشگرانه را از خود نشان دادند. این آزمایش، شواهد روشنی برای یادگیری از طریق مشاهده ارائه داد. جالب است بدانید که امروزه از روش بازی درمانی رفتاری شناختی (CBPT) برای ایجاد تغییرات شناختی و درمان مشکلات کودک از طریق بازی استفاده می‌شود. در ادامه به مولفه‌های نظریه بندورا اشاره شده است.
۱- مدل‌سازی (Modeling): مشاهده افراد دیگر به عنوان الگو
۲- یادگیری جانشینی: یادگیری با دیدن پاداش یا تنبیه دیگران
۳- عوامل شناختی: پردازش ذهنی در یادگیری
۴- خودکارآمدی (Self-Efficacy): باور و انگیزه فرد به توانایی انجام یک رفتار
۵- تقویت خود (Self-Reinforcement): تشویق یا تنبیه فرد بر اساس استانداردهای شخصی خود
نظریه یادگیری اجتماعی کرومبولتز
جان کرامبولتز (John Krumboltz)، روانشناس حوزه مشاوره و آموزش، نظریه خود را با تاکید بر نقش یادگیری در انتخاب شغلی و تصمیم‌گیری‌های زندگی تدوین کرد. در ادامه به اصول نظریه کرامبولتز اشاره شده است.
۱- تجربیات یادگیری: این اصل بیان میکند که انتخاب‌های شغلی، نتیجه تجربیات یادگیری گذشته و تعامل با محیط هستند.
۲- رویدادهای محیطی: عوامل محیطی مانند دسترسی به منابع، تشویق دیگران، یا محدودیت‌های اقتصادی بر یادگیری و انتخاب‌های فرد تاثیر می‌گذارند.
۳- فرصت‌های تصادفی: کرامبولتز نقش فرصت‌های غیرمنتظره در زندگی و یادگیری را بسیار مهم می‌داند و معتقد است افراد باید برای بهره‌برداری از این رویدادها آماده باشند.
۴- راهبردهای سازگارانه: هدف یادگیری اجتماعی در نظریه کرامبولتز، پرورش مهارت‌هایی است که فرد را در برخورد با موقعیت‌های مختلف توانمند می‌سازد.
کاربرد نظریه یادگیری اجتماعی در تدریس
نظریه یادگیری اجتماعی کاربردهای گسترده‌ای در آموزش و تدریس دارد. معلمان و مربیان می‌توانند با به کارگیری اصول این نظریه، محیط‌های یادگیری موثرتری برای دانش‌آموزان ایجاد کنند. در ادامه به مهم‌ترین کاربردهای این نظریه در تدریس اشاره شده است.
۱- ایجاد الگوهای مثبت رفتاری
معلمان به عنوان اصلی‌ترین مدل‌های رفتاری برای دانش‌آموزان در نظر گرفته می‌شوند و از همین‌رو باید الگوهای اخلاقی مثبت و رفتارهای درستی از خود ارائه بدهند. دانش‌آموزان با مشاهده رفتار معلم، مانند شیوه احترام به دیگران یا نحوه حل تعارض‌ها، یاد می‌گیرند چگونه در موقعیت‌های مشابه رفتار کنند.
۲- استفاده از تقویت جانشینی
معلم می‌تواند با پاداش دادن به دانش‌آموزانی که رفتارهای مثبتی از خود نشان می‌دهند، سایر دانش‌آموزان را نیز به انجام آن رفتارها ترغیب کنند. این تقویت غیرمستقیم، فرایند یادگیری اجتماعی را تسهیل میکند.
۳- به کارگیری رسانه‌های آموزشی
ویدیوها، داستان‌ها، بازی‌های آموزشی و نمایش‌نامه‌ها از ابزارهای موثر برای ایجاد یادگیری نمادین و تقویت مفاهیم اجتماعی هستند.
۴- توجه به خودکارآمدی
معلمان باید با ایجاد موقعیت‌هایی برای موفقیت دانش‌آموزان و ارائه بازخورد مثبت، خودکارآمدی آن‌ها را تقویت کنند تا انگیزه یادگیری و تلاش در آن‌ها افزایش پیدا کند.
روش تدریس یادگیری اجتماعی
روش تدریس بر پایه یادگیری اجتماعی باید پویا، مشارکتی و الگو محور باشد. این رویکرد با تمرکز بر تعامل میان فراگیران و مشاهده فعال، موجب یادگیری عمیق و پایدار می‌شود. در ادامه به مراحل کلیدی در این روش تدریس اشاره شده است.
- ارائه الگوهای مناسب: معلم یا دانش‌آموزان با نقش‌آفرینی یا اجرای رفتارهای خاص به عنوان مدل عمل می‌کنند.
- بحث و تحلیل رفتار: بعد از مشاهده یک الگو، رفتار او تحلیل می‌شود تا هدف از آن مشخص گردد.
- تمرین در موقعیت‌های واقعی یا شبیه‌سازی‌شده: فراگیران، رفتار مشاهده‌شده را در عمل اجرا می‌کنند.
- بازخورد و اصلاح: بازخورد دقیق معلم به برخی رفتارها موجب ثبت رفتار صحیح در ذهن دانش‌آموزان می‌شود.
- تقویت مثبت: تشویق و پاداش به رفتارهای خوب و مطلوب منجر به استمرار آن‌ها خواهد شد.
- ارزیابی فرایند یادگیری: ارزشیابی دانش‌آموزان بر مبنای مشارکت، تحلیل، خودارزیابی و خودتنظیمی انجام شود.
سخن نهایی
یادگیری اجتماعی یکی از موثرترین شیوه‌های یادگیری است که نقش مهمی در شکل‌گیری رفتارها، نگرش‌ها و مهارت‌های زندگی دارد. این نوع یادگیری در تمام دوران زندگی انسان جریان دارد و به ما می‌آموزد که چگونه در بستر جامعه، از طریق مشاهده و تعامل، رشد کنیم. اگر در مورد یادگیری اجتماعی و روش‌های به کارگیری آن برای آموزش سوال دارید، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید.
سوالات متداول
در یادگیری اجتماعی مشاهده و تعامل نقش مهمی دارد، در حالی که یادگیری سنتی بیشتر مبتنی بر حفظ مطالب و آموزش مستقیم است.
یادگیری اجتماعی فرایندی است که در آن افراد با مشاهده رفتار دیگران، پیامدهای آن و تعامل با محیط، رفتارهای جدید را یاد می‌گیرند.
بله، افراد می‌توانند از شخصیت‌ها و موقعیت‌های نمایشی نیز رفتارهایی را یاد بگیرند.
توجه، به خاطر سپردن، تقلید و انگیزش چهار عامل کلیدی و موثر در این نوع یادگیری هستند.
منابع: simplypsychology، verywellmind، onlinemswprograms، positivepsychology
