حساسیت زدایی منظم (Systematic Desensitization) که با نام حساسیتزدایی تدریجی نیز شناخته می‌شود، یک روش درمانی مبتنی بر شواهد است که با ترکیب تکنیک‌های آرام‌سازی و مواجهه تدریجی، به افراد کمک می‌کند تا به‌تدریج بر فوبیای خود غلبه کنند. در طول فرآیند حساسیتزدایی منظم فرد به صورت مرحله‌به‌مرحله با سطوح مختلف ترس روبه‌رو می‌شود و از کم‌هراس‌ترین موقعیت شروع کرده و به‌تدریج به سمت موقعیت‌های ترسناک‌تر پیش می‌رود. در ادامه این مقاله از مجله سلامت درمانکده به بررسی چگونگی این روش درمانی می‌پردازیم.
فهرست محتوا
حساسیت زدایی منظم چیست؟
حساسیتزدایی منظم برای کمک به افراد در غلبه تدریجی بر اضطراب، فوبیا‌ها و سایر اختلالات مرتبط با ترس طراحی شده است. این روش که توسط روانپزشک جوزف وولپه (Joseph Wolpe) در دهه‌ی ۱۹۵۰ توسعه یافت، بر پایه اصول شرطی‌سازی کلاسیک بوده و یک تکنیک روان‌درمانی از نوع رفتار درمانی به شمار می‌رود. شاید این سوال برای شما مطرح شود که روان درمانی چیست و چه تفاوتی با رفتار درمانی دارد؟
روان‌درمانی شامل مجموعه‌ای از درمان‌هاست که هدف آن‌ها کمک به افراد برای شناسایی و تغییر احساسات، افکار و رفتارهای مشکل‌ساز است. در مقابل، رفتار‌درمانی یک نوع روان‌درمانی است که بر شناسایی و تغییر رفتارهای خود‌تخریبی یا ناسالم تمرکز دارد. این درمان بر این اصل که تمام رفتارها آموخته شده‌اند و می‌توان آن‌ها را تغییر داد، عمل می‌کند. رفتار‌درمانی انواع مختلفی دارد که عبارت‌اند از:
- درمان شناختی رفتاری (CBT): در پاسخ به سوال cbt چیست می‌توان گفت، CBT تکنیک‌های رفتاری را با راهبردهای شناختی ترکیب کرده تا افکار و رفتارهای ناسالم را درمان کند. این روش بر اساس یادگیری اجتماعی عمل می‌کند و در درمان اختلالاتی مانند اضطراب، اختلالات مصرف مواد و اختلالات خوردن موثر است. همچنین این روش با کمک نور درمانی برای درمان افسردگی نیز به کار می‌رود.
- درمان رفتاری دیالکتیکی (DBT): این روش اصول CBT را با تمرینات ذهن‌آگاهی ترکیب می‌کند.
- درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT): درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد افراد را به پذیرش افکار و احساسات‌شان به‌جای مبارزه یا احساس گناه در مورد آن‌ها تشویق می‌کند.
- درمان‌های مواجهه‌ای: هدف این درمان‌ها کاهش اضطراب از طریق مواجهه با محرک‌های ترسناک است و شامل مواجهه تدریجی، مواجهه کامل، حساسیتزدایی منظم و مواجهه در ذهن می‌شود.
- بازی درمانی رفتاری شناختی (CBPT): این رویکرد بازی‌درمانی را با اصول CBT برای شناسایی و اصلاح افکار منفی یا غیر منطقی که بر رفتارهای کودک تاثیر می‌گذارد، ترکیب می‌کند.
پروتکل درمانی حساسیت زدایی منظم
فرآیند آموزش حساسیتزدایی منظم در سه مرحله اصلی انجام می‌شود. در مرحله نخست، درمانگر به فرد تکنیک‌های آرام‌سازی عضلانی را آموزش می‌دهد تا بتواند در مواجهه با اضطراب آرام بماند. سپس با همکاری درمانگر، فهرستی از محرک‌های ترس‌آور مراجع تهیه و بر اساس شدت اضطرابی که ایجاد می‌کنند، رتبه‌بندی می‌شوند. در مرحله پایانی، فرد با راهنمایی و حمایت درمانگر، به تدریج و به صورت کنترل‌شده در معرض این محرک‌های ترس‌آور قرار می‌گیرد تا حساسیت او نسبت به آن‌ها کاهش یابد.
پایه نظری این روش درمانی، شرطی‌سازی کلاسیک یا یادگیری تداعی‌گرانه بوده و هدف آن این است که پاسخ‌های اضطرابی و ترس‌آور با واکنش‌های آرام و کنترل‌شده جایگزین شوند. در طول این فرآیند، فرد هنگام رویارویی با هر عامل ترس، بر آرام‌سازی تمرکز می‌کند و این تمرین ادامه می‌یابد تا زمانی که دیگر آن عامل موجب ناراحتی و اضطراب نشود.
مراحل حساسیت زدایی منظم در رفتار درمانی
بعضی افراد تصور می‌کنند که حساسیتزدایی منظم شبیه به رویکرد تحلیل رفتار کاربردی (ABA) است؛ اما این ۲ رویکرد تفاوت‌های بسیاری دارند. برای مثال، تحلیل رفتار کاربردی برای تغییر رفتارهای مختلف با شرطی‌سازی عامل به کار می‌رود، در حالی که حساسیتزدایی منظم برای کاهش ترس با شرطی‌سازی کلاسیک و مواجه تدریجی استفاده می‌شود. حساسیتزدایی منظم شامل مراحل مختلفی است که عبارت‌اند از:
۱. آموزش مهارت‌های آرام‌سازی
تمرین‌های آرام‌سازی می‌توانند به صورت جداگانه یا ترکیبی با یکدیگر مورد استفاده قرار گیرند و عبارت‌اند از:
- تنفس دیافراگمی: در این روش، به فرد آموزش داده می‌شود که با سرعتی آهسته و از طریق بینی نفس بکشد، نفس خود را به مدت یک تا ۲ ثانیه نگه دارد و سپس از راه دهان بازدم انجام دهد. این کار به تنظیم تنفس کمک می‌کند.
- تجسم ذهنی (Visualization): در این تمرین، فرد بر یک صحنه آرام‌بخش تمرکز کرده، آن را در ذهن خود مجسم و بر جزئیات حسی مانند تصاویر یا بوها تمرکز می‌کند. این تکنیک شامل تصویرسازی هدایت‌شده نیز می‌شود که در آن درمانگر یک صحنه را برای شخص توصیف می‌کند.
- آرام‌سازی پیشرونده عضلات (Progressive Muscle Relaxation): در این تکنیک، فرد یاد می‌گیرد که عضلات قسمت‌های مختلف بدن خود را منقبض و سپس رها کند. این تمرین به کاهش تنش عضلانی کمک می‌کند و در نتیجه، فرد بهتر می‌تواند متوجه شود که چه زمانی عضلاتش در پاسخ به اضطراب یا ترس شروع به سفت شدن می‌کنند.
- مدیتیشن و تکنیک‌های ذهن‌آگاهی (Mindfulness): مدیتیشن می‌تواند به افزایش آگاهی نسبت به افکار و احساسات هنگام مواجهه با موقعیت‌های ترس‌آور کمک کند. ذهن‌آگاهی نیز فرد را در درک تجربه‌های لحظه حال یاری می‌دهد و این موضوع می‌تواند افکار اضطرابی را کاهش دهد.
۲. لیست کردن ترس‌های مراجع
در رویکرد حساسیت زدایی منظم پس از یادگیری تکنیک‌های آرام‌سازی، مراجع باید ترس‌های خود را بسته به شدت ترسناک‌تر بودن، لیست کند. این سلسله‌مراتب معمولا شامل ۱۰ سطح ترس است و به روش زیر انجام می‌شود:
- ابتدا مراجع ترسناک‌ترین سطح ترس خود را شناسایی می‌کند که به آن «ترس سطح ۱۰» گفته می‌شود.
- سپس مراجع کم‌ترین سطح ترس خود یعنی «ترس سطح ۱» را مشخص می‌کند.
- بعد از آن، مراجع باید میزان ترس را رتبه‌بندی کند. برای مثال، دیدن عکس چیزی که از آن می‌ترسد ممکن است سطح سه و لمس کردن آن می‌تواند سطح هشت یا ۹ باشد.
- سپس به کمک درمانگر، راه‌هایی برای مواجهه با هر سطح از ترس طراحی خواهد شد.
- در مرحله آخر با کمک درمانگر، مواجه شدن با ترس‌ها از کم‌ترین سطح ترس آغاز خواهد شد.
۳. مواجهه تدریجی با ترس‌ها
زمانی که تکنیک‌های آرام‌سازی آموزش داده شد و لیست سلسله‌مراتب ترس‌ها آماده شد، فرد می‌تواند به‌تدریج شروع به مواجهه با ترس‌های خود کند. اولین گام این است که فرد فقط به چیزی که از آن می‌ترسد، فکر کرده و زمانی که احساس ترس یا اضطراب کرد، از تکنیک‌های آرام‌سازی برای بازگرداندن آرامش استفاده کند.
این فرایند باید آنقدر تکرار شود تا زمانی که دیگر فرد احساس اضطراب نداشته باشد. زمانی که مراجع بتواند به راحتی با یک سطح خاص از ترس روبه‌رو شود، می‌تواند به سطح بعدی برود. این سلسله‌مراتب ترس باید در جلسات درمانی و با حضور درمانگر اجرا شوند؛ اما انجام آن به صورت مستقل نیز امکان‌پذیر است.
از حساسیت زدایی منظم برای درمان چه اختلال‌هایی استفاده می‌شود؟
اختلال‌هایی که با روش درمانی مدیریت می‌شوند عبارت‌اند از:
۱. فوبیاهای خاص (Specific Phobias)
حساسیت زدایی منظم برای درمان فوبیاهای خاص مانند ترس از پرواز، عنکبوت‌ها یا ارتفاعات بسیار موثر است. در این روش درمانی ابتدا یک سلسله مراتب از ترس‌ها ایجاد شده و سپس فرد به تدریج با این ترس‌ها مواجه می‌شود، در حالی که تکنیک‌های آرامش‌بخش را نیز تمرین می‌کند.
۲. حساسیت زدایی منظم برای کودکان
حساسیت زدایی تدریجی می‌تواند برای درمان مسائل مختلف اضطرابی در کودکان و نوجوانان استفاده شود. درمانگران معمولا از روش‌های مناسب سن مانند بازی‌درمانی یا قصه‌گویی برای جذب کودکان استفاده می‌کنند. این فرآیند شامل ایجاد سلسله مراتب ترس، آموزش تکنیک‌های آرامش‌بخشی و قرار دادن تدریجی کودک در معرض موقعیت‌های ترسناک در یک محیط کنترل‌شده و حمایت‌کننده است.
۳. اختلال پانیک (Panic Disorder)
حساسیتزدایی منظم می‌تواند به افراد مبتلا به اختلال پانیک کمک کند که با موقعیت‌های تحریک‌کننده حملات پانیک مواجه شوند و به تدریج مهارت مدیریت و کنترل اضطراب خود را بهبود بخشند.
۴. حساسیت زدایی منظم در وسواس
حساسیتزدایی منظم در درمان وسواس معمولا با پیشگیری از مواجهه و پاسخ (ERP) ترکیب می‌شود. این روش شامل قرار دادن فرد در معرض افکار یا موقعیت‌های اضطراب‌آور و جلوگیری از پاسخ‌های اجباری همراه آن است. با گذشت زمان، این فرآیند به کاهش اضطراب مرتبط با وسواس‌ها و نیاز به انجام اجبارها کمک می‌کند. در حالی که حساسیتزدایی منظم برای درمان وسواس مفید است؛ اما باید از روش‌های درمان شناختی-رفتاری (CBT) و دارو نیز برای مدیریت این اختلال استفاده کرد.
۵. اختلال اضطراب اجتماعی (SAD)
این روش درمانی به افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی کمک می‌کند تا به تدریج با موقعیت‌های اجتماعی که باعث اضطراب می‌شوند، روبه‌رو شده و در نتیجه ترس آن‌ها به مرور زمان کاهش می‌یابد.
۶. حساسیت زدایی منظم با حرکات چشم
حساسیتزدایی و بازپردازش با حرکات چشم (EMDR) یک روش درمانی است که شباهت‌هایی به حساسیتزدایی منظم دارد؛ اما به عنوان یک تکنیک مستقل و تخصصی برای درمان اختلالات مرتبط با تروما به‌ویژه PTSD، شناخته می‌شود. این رویکرد درمانی توسط فرانسین شاپیرو (Francine Shapiro) در اواخر دهه ۱۹۸۰ توسعه یافت.
در این روش، فرد به یادآوری خاطرات آزاردهنده می‌پردازد در حالی که درمانگر حرکات چشم او را هدایت می‌کند. این حرکات به پردازش و بازپردازش خاطرات کمک می‌کنند، احساسات منفی را کاهش می‌دهند و به فرد کمک می‌کنند تا با تروما به شیوه‌ای سالم‌تر روبه‌رو شود.
جمع‌بندی
حساسیت زدایی منظم یک روش درمانی علمی و اثبات‌شده است که به افراد کمک می‌کند تا با استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی و مواجهه تدریجی با ترس‌ها، اضطراب و فوبیای خود را مدیریت کنند. این رویکرد می‌تواند در درمان اختلالات اضطرابی مختلف از جمله فوبیاهای خاص، اختلال پانیک، اضطراب اجتماعی و وسواس موثر باشد. اگر مبتلا به اضطراب یا فوبیاهای خاص هستید، توصیه می‌کنیم برای دریافت مشاوره و راهنمایی‌های تخصصی به یک روانشناس مجرب مراجعه کنید.
شما می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید. همچنین می‌توانید با روانپزشک آنلاین مشاوره داشته باشید و یا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانپزشک از روانپزشک مورد نظر خود نوبت بگیرید.
سوالات متداول
رویکرد درمانی حساسیتزدایی منظم توسط روانپزشک جوزف وولپه (Joseph Wolpe) در دهه ۱۹۵۰ ابداع شد.
حساسیتزدایی منظم روشی است که در آن فرد ابتدا تکنیک‌های آرام‌سازی را می‌آموزد، سپس با ایجاد سلسله‌مراتبی از ترس‌هایش، به‌طور تدریجی و کنترل‌شده با آن‌ها مواجه می‌شود. این فرآیند کمک می‌کند پاسخ‌های اضطرابی فرد به مرور کاهش یابند.
منبع: healthline | verywellhealth
