اختلالات حافظه چیست؟ انواع، علت و درمان اختلال در حافظه

اختلالات حافظه می‌توانند از مشکلات موقتی مانند فراموشی‌های کوتاه‌مدت تا اختلالات شدیدتر و مزمن مانند آلزایمر و دمانس (زوال عقل) متفاوت باشند. علت اختلال در حافظه به عواملی مانند آسیب‌های مغزی، بیماری‌های عصبی یا اختلالات روانی مربوط می‌شود. در این مقاله از مجله سلامت درمانکده می‌خواهیم بدانیم اختلال حافظه چیست، چه علائمی دارد و چگونه می‌توان از آن پیشگیری کرد.

اختلالات حافظه چیست؟

اختلال در حافظه یعنی اینکه مغز در ذخیره‌سازی، نگهداری یا بازیابی اطلاعات به مشکل برخورده است. اگر با مراحل شکل‌گیری و بازیابی حافظه کمی بیشتر آشنا شوید، درک این موضوع برایتان آسان‌تر خواهد شد. به طور کلی مغز برای پردازش اطلاعات به سه شکل زیر عمل می‌کند:

• رمز گردانی (Encoding): وارد کردن اطلاعات به مغز
• ذخیره‌سازی (Storage): نگهداری اطلاعات در مغز
• بازیابی (Retrieval): فراخوانی اطلاعات در زمان نیاز

در اختلالات حافظه یک یا چند مرحله بالا به‌درستی کار نمی‌کند. حالا سوال مهم این است که آیا فراموشی‌های روزمره به معنای اختلال در حافظه است. مثلا در یخچال را باز می‌کنید، مات و مبهوت به آن نگاه می‌کنید و یادتان نمی‌آید که چرا به سراغ یخچال رفته‌اید یا وقتی از شما می‌پرسند «دیروز ناهار چی خوردی؟» به افق خیره می‌شوید و چیزی یادتان نمی‌آید!

خبر خوب این است که بسیاری از فراموشی‌های روزمره طبیعی هستند و در اثر استرس، کم‌خوابی، مشغله زیاد یا افزایش سن اتفاق می‌افتند. اما زنگ خطر آنجا به صدا در می‌آید که این فراموشی‌ها:

• مکرر و پیشرونده شوند؛
• باعث اختلال در کار، روابط یا عملکرد روزانه شوند؛
• با سردرگمی، گم‌کردن مسیر، تغییرات شخصیتی یا اختلال در تصمیم‌گیری همراه باشند.

در این صورت به بررسی تخصصی نیاز دارید چون این نشانه‌ها می‌توانند علائم آلزایمر و بیماری‌های مشابه باشند. اگر درباره فراموشی‌های مکرر خود نگران هستید و سوال دارید، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله دکتر مغز و اعصاب آنلاین مشورت کنید. همچنین در درمانکده می‌توانید از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری پزشک مغز و اعصاب از متخصص مورد نظر نوبت بگیرید.

انواع اختلالات حافظه چیست؟

اختلالات مربوط به حافظه با توجه به علت، شدت و نوع حافظه درگیر به چند گروه اصلی زیر تقسیم می‌شوند:

زوال عقل (Dementia)

اگر بخواهیم بگوییم زوال عقل یا دمانس چیست، باید گفت این بیماری از انواع اختلالات روانی پیشرونده است که اختلال حافظه از بارزترین نشانه‌های آن محسوب می‌شود. دقت داشته باشید تمام کسانی که زوال عقل دارند دچار اختلال حافظه می‌شوند، ولی همه‌ کسانی که اختلال حافظه دارند لزوما زوال عقل ندارند.

زوال عقل فقط روی حافظه اثر نمی‌گذارد بلکه روی تفکر منطقی، رفتار، شخصیت، تصمیم‌گیری و قضاوت هم تاثیرگذار است. ریسک بروز این بیماری در سالمندان و افرادی که کم‌خوابی یا افسردگی مزمن دارند، بیشتر است.

علائم اختلال حافظه در زوال عقل چیست؟

مهم‌ترین نشانه‌های زوال عقل عبارت‌اند از:

• فراموشی‌های مکرر وقایع اخیر
• تکرار سوالات
• دشواری در یافتن کلمات
• جمله‌سازی ناقص
• گم کردن مسیر در مکان‌های آشنا
• پرخاشگری، بیقراری و شکاک شدن
• تصمیم‌گیری‌های عجیب یا نامناسب
• ناتوانی انجام کارهای ساده مثل لباس پوشیدن، حساب‌وکتاب و خرید

درمان زوال عقل چیست؟

از آنجا که زوال عقل یک اصطلاح کلی است، بنابراین شیوه درمان آن به نوع آسیب و شدت علائم بستگی دارد. برای مثال اگر علت زوال عقل عروقی (Vascular dementia) باشد، داروهای کنترل‌کننده فشار خون، چربی خون و ضد‌انعقاد می‌توانند در درمان موثر باشند. در دمانس عروقی رگ‌های خونی مغز تنگ، سفت یا مسدود می‌شوند و سکته‌های مغزی کوچک یا بسیار ریز رخ می‌دهد که حتی متوجه آن‌ها نمی‌شوید. این سکته‌ها عملکرد قسمت‌های مغز را مختل می‌کنند و با توجه به شدت آسیب حافظه، تصمیم‌گیری، گفتار یا حرکت را تحت تاثیر قرار می‌دهند.

آلزایمر (Alzheimer’s disease)

آلزایمر نوعی زوال عقل است. در واقع رابطه بین آن‌ها را می‌توان به این شکل گفت؛ آلزایمر زوال عقل است ولی هر زوال عقلی آلزایمر نیست. این بیماری معمولا در افراد بالای ۶۵ سال رخ می‌دهد با این حال بروز آن در سنین جوانی دور از انتظار نیست. پزشکان به‌طور دقیق علت آن را نمی‌دانند اما معتقدند فاکتورهایی مانند ژنتیک و سبک زندگی در بروز آن نقش دارند.

علائم آلزایمر چیست؟

این بیماری در مراحل ابتدایی با علائمی مانند گم کردن وسایل، پرسیدن سوال تکراری یا گم‌کردن مسیرهای آشنا همراه است. در موارد شدید بیمار با مشکلات زیر مواجه می‌شود:

• ناتوانی در شناختن اعضای خانواده
• ناتوانی در صحبت کردن و راه رفتن
• بی‌اختیاری ادرار
• گم کردن زمان و مکان

بیشتر بدانید: اختلال پر خوابی

درمان آلزایمر چگونه است؟

متاسفانه درمان قطعی برای آلزایمر وجود ندارد. شیوه‌های درمانی صرفا پیش‌روی بیماری را کند می‌کنند. دارو‌درمانی، کاردرمانی، توانبخشی و تغییر سبک زندگی از راهکارهای اصلی برای کنترل بیماری آلزایمر هستند.

فراموشی (Amnesia)

فراموشی یک اختلال خاص در حافظه است که در آن توانایی به‌خاطر آوردن اطلاعات قبلی یا یادگیری چیزهای جدید را از دست می‌دهید. این اختلال برخلاف زوال عقل، لزوما تمام توانایی‌های شناختی شما را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد، یعنی ممکن است تنها روی حافظه تاثیر بگذارد و سایر عملکردهای مغز سالم باشند. این نوع فراموشی‌ها دلایل و انواع مختلف دارند، از جمله:

• ممکن است فردی تصادف کند و بعد از به هوش آمدن نداند چه کسی است یا خانواده‌اش را به یاد نیاورد. ضربه مغزی، سکته و آسیب مغزی نیز می‌توانند باعث بروز چنین فراموشی‌هایی شوند.
• گاهی‌اوقات فراموشی به این شکل است که حافظه کوتاه‌مدت کار می‌کند ولی به حافظه بلندمدت منتقل نمی‌شود.
• ممکن است فرد دچار فراموشی ناگهانی، موقتی و حتی کامل شود که معمولا چند ساعت طول می‌کشد. در این حالت شخص احساس گیجی دارد و مدام سوال تکراری می‌پرسد. برای مثال کسی که بعد از شوک احساسی نمی‌داند کجاست، چرا آنجاست و اصلا چه اتفاقی افتاده است؛ ولی بعد از چند ساعت حافظه‌اش برمی‌گردد.

علائم فراموشی چیست؟

فراموشی با توجه به علت و شدت آن نشانه‌های مختلفی دارد. برای مثال اگر مشکل مربوط به اختلالات حافظه کوتاه مدت باشد، فرد اتفاقات اخیر را از یاد می‌برد. چنانچه اختلال مربوط به از دست دادن حافظه بلندمدت باشد، بیمار خاطرات قدیمی یا اطلاعات شخصی را از یاد می‌برد. چنانچه مشکل از اختلالات یادگیری باشد، فرد در یادگیری اطلاعات جدید مشکل دارد. مثلا هر چقدر چیزی را تکرار می‌کند، باز در حفظ کردن آن مشکل دارد. گاهی‌اوقات این اختلالات می‌توانند مربوط به صحبت کردن باشند. برای مثال فرد در پیدا کردن کلمه‌های مناسب مشکل دارد یا در حین حرف زدن رشته افکار از دستش خارج می‌شود و فراموش می‌کند راجع به چه چیزی صحبت می‌کرده است.

درمان فراموشی چگونه است؟

درمان به علت اصلی آن بستگی دارد. برای مثال پزشکان ممکن است توانبخشی شناختی را به بیمار پیشنهاد دهند. در طی آن از تمرین‌های تقویت حافظه، استفاده از یادداشت‌گذاری و تکنیک‌های یادگیری جایگزین استفاده می‌شود. از دیگر راهکارهای درمان فراموشی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دارو درمانی
• مدیریت استرس
• تغییر سبک زندگی

اختلالات شناختی (Cognitive impairment)

عملکرد شناختی یعنی توانایی مغز برای دریافت، پردازش، ذخیره و استفاده از اطلاعات. این توانایی‌ها باعث می‌شوند شما بتوانید فکر کنید، تصمیم بگیرید، تمرکز کنید، یاد بگیرید، گفتگوها را بفهمید و کارهای روزمره‌تان ر انجام دهید. مجموعه این عملکردها توسط قسمت‌ها مختلف مغز انجام می‌شوند و انواع مختلفی دارند:

• حافظه (Memory): این بخش توانایی ذخیره‌سازی، حفظ و بازیابی اطلاعات در مغز را برعهده دارد و خود به انواع مختلفی مانند حافظه کوتاه‌مدت و بلند‌مدت تقسیم می‌شود.
• توجه و تمرکز (Attention): این عملکرد مربوط به توانایی مغز برای تمرکز روی یک محرک خاص مثل صدا و تصویر و نادیده گرفتن باقی اطلاعات است.
• زبان (Language): این بخش به توانایی درک، بیان و استفاده از زبان برای ارتباط مربوط می‌شود که شامل اجزائی مانند درک کلام دیگران، یافتن واژه‌های مناسب، ساختاردهی به جمله‌ها و خواندن و نوشتن می‌شود.
• عملکرد اجرایی یا حل مسئله (Executive Function): این عملکرد مجموعه‌ای از مهارت‌های ذهنی برای مدیریت، برنامه‌ریزی، سازمان‌دهی و کنترل رفتار است که می‌تواند شامل مواردی مانند برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری و حل مسئله شود.

وقتی صحبت از انواع اختلالات شناختی می‌شود، یعنی یک یا چند مورد از این عملکردها دچار مشکل شده‌اند. برای مثال ممکن است فقط حافظه درگیر شود که در این صورت با فراموشی‌های مکرر مواجه می‌شوید. در شرایط دیگر ممکن است هم حافظه، تمرکز و زبان دچار مشکل شده باشند که در این صورت احتمال بروز علائم آلزایمر وجود دارد.

علائم اختلالات شناختی چیست؟

مهم‌ترین علائم اختلال شناختی می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

• فراموش کردن قرارها، نام افراد یا وقایع اخیر
• حواس‌پرتی‌های زیاد و سخت انجام دادن کارهای طولانی
• مشکل در پیدا کردن کلمات و مکث‌های طولانی وسط صحبت
• گیج شدن در انتخاب‌های ساده و سردرگمی در کارهای روزمره
• کند شدن تفکر و نیاز به زمان زیاد برای پردازش اطلاعات یا پاسخ دادن
• گم شدن در مکان‌های آشنا
• تغییر در رفتار و شخصیت
• دشواری در انجام همزمان چند کار (مانند صحبت کردن و آشپزی کردن)

درمان اختلالات شناختی چگونه است؟

درمان اختلال شناختی بیشتر به معنی کند کردن روند پیشرفت بیماری یا بهبود کیفیت زندگی است. شیوه درمان با توجه به نوع اختلال شناختی می‌تواند یک یا ترکیبی از روش‌های زیر باشد:

• دارو
• توانبخشی شناختی
• اصلاح سبک زندگی
• تحریک مغز با تکنیک‌هایی مانند حل جدول یا یادگیری زبان جدید
• اصلاح سبک زندگی که می‌تواند شامل ورزش منظم، تغذیه سالم، خواب کافی، ترک سیگار و مدیریت استرس باشد.

علت اختلال حافظه در کودکان چیست؟

علت اختلالات حافظه در کودکان متفاوت از بزرگسالان است و اغلب به رشد مغزی، سلامت عمومی یا محیط یادگیری بستگی دارد. مهم‌ترین دلایل آن عبارت‌اند از:

مشکلات رشدی یا مادرزادی

اختلالات عصبی یا نورولوژیکی مادرزادی مثل آسیب‌های دوران جنینی، صرع یا بیماری‌های ژنتیکی می‌توانند روی حافظه کودک تاثیر منفی داشته باشند. همچنین اختلالات یادگیری مانند دیسلکسیا (نارساخوانی، Dyslexia) می‌تواند حافظه کاری (working memory) را تحت تاثیر قرار دهد. گاهی‌اوقات نیز برخی بخش‌های مغز به درستی رشد نمی‌کنند یا اتصال‌های عصبی کامل نیستند و باعث اختلال در حافظه کودک می‌شوند.

اختلال بیش‌فعالی (ADHD)

در کودکان مبتلا به بیش فعالی حافظه‌ کاری معمولا ضعیف‌تر از حد طبیعی است. این کودکان اغلب اطلاعات را فراموش می‌کنند یا نمی‌توانند آن‌ها را درست سازماندهی کنند. حافظه‌ کاری بخشی از حافظه‌ مغز است که اطلاعات را به صورت موقت نگه می‌دارد و روی آن‌ها کار می‌کند.

مشکلات محیطی و روانی

محیط پرتنش، پرخشونت یا بی‌ثبات باعث استرس زیاد و ترشح مداوم هورمون‌های مضر برای مغز می‌شود. کودکی که با اضطراب، غم یا عدم حمایت عاطفی بزرگ شود، توانایی تمرکز و ذخیره‌ اطلاعاتش کاهش پیدا می‌کند.

اختلال خواب

کودکانی که به طور مزمن خواب ناکافی یا بی‌کیفیت دارند، دچار ضعف در حافظه و یادگیری می‌شوند. وقتی کودک می‌خوابد، مغز شروع می‌کند به مرتب کردن خاطرات روزانه، تقویت مسیرهای عصبی مربوط به آموخته‌های جدید و پاکسازی مواد زائد و بازسازی سلول‌های مغزی.

اگر خواب کودک کافی یا باکیفیت نباشد، این فرآیندها کامل انجام نمی‌شوند و در نتیجه کودک دچار کاهش تمرکز و ضعف در یادگیری مطالب جدید می‌شود.

سوءتغذیه

کمبود مواد مغذی حیاتی مثل آهن، ویتامین B12، ید و اُمگا ۳ باعث کندی رشد مغزی و ضعف حافظه در کودکان می‌شود. تغذیه نامناسب در سال‌های اولیه زندگی کودک مخصوصا زیر ۵ سالگی، اثر بسیار جدی روی حافظه آن‌ها دارد.

عفونت‌ها و بیماری‌های مزمن

عفونت‌هایی مثل مننژیت (Meningitis) یا آنسفالیت (التهاب مغز، Encephalitis) می‌توانند به حافظه آسیب بزنند. در این بیماری‌ها افزایش فشار داخل جمجمه به دلیل التهاب می‌تواند جریان خون به مغز را مختل کند. به همین دلیل آسیب به سلول‌های مغزی به ویژه در نواحی مرتبط با حافظه ممکن است اتفاق بیفتد.

علاوه‌بر عفونت آسیب‌های مغزی یا ضربه به سر مانند تصادف، افتادن شدید یا آسیب‌های فیزیکی به سر می‌تواند قسمت‌هایی از مغز که مربوط به حافظه‌اند را دچار آسیب کند.

۷ علت ضعیف شدن حافظه در جوانی

اختلال حافظه در جوانی یعنی حدود ۲۰ تا ۴۰ سالگی معمولا ناشی از آسیب ساختاری مغز نیست، بلکه اغلب به دلایل قابل برگشت و قابل اصلاح مربوط می‌شود. از دلایل احتمالی آن می‌توان به هفت مورد زیر اشاره کرد:

1. استرس و اضطراب زیاد: در جوانان استرس تحصیلی یا شغلی و حتی برخی اختلالات روانشناختی پنهان می‌تواند باعث اختلالات حافظه موقت یا کاهش تمرکز شوند. برای مثال افسردگی، بی‌انگیزگی، خستگی ذهنی و مه مغزی نقش مهمی در فراموشی‌های موقت دارند.
2. کمبود خواب یا خواب بی‌کیفیت: خواب نقش حیاتی در تثبیت خاطرات دارد. بی‌خوابی یا دیر خوابیدن باعث می‌شود مغز اطلاعات جدید را درست ذخیره نکند.
3. تغذیه ناسالم: کمبود مواد مغذی مثل ویتامین‌های گروه B، اُمگا ۳، آهن و آنتی‌اکسیدان‌ها می‌تواند روی عملکرد مغز اثر منفی بگذارد. مصرف زیاد قند و غذاهای فرآوری‌شده هم به مغز آسیب می‌زند.
4. حواس‌پرتی دیجیتال: استفاده‌ بیش از حد از موبایل، شبکه‌های اجتماعی و نوتیفیکیشن‌های مکرر باعث می‌شود مغز تمرکز عمیق نداشته باشد. این مسئله باعث می‌شود اطلاعات درست ذخیره نشود و احساس کنید فراموش‌کار شده‌اید.
5. مشکلات هورمونی یا متابولیک: بیماری‌هایی مثل کم‌کاری تیروئید، دیابت کنترل نشده، یا کم‌خونی می‌توانند حافظه را ضعیف کنند.
6. افسردگی یا اضطراب پنهان: اختلالات خلقی مثل افسردگی گاهی بدون اینکه فرد خودش آگاه باشد باعث اختلال حافظه می‌شوند. جالب است بدانید مغز در شرایط افسردگی کمتر اطلاعات جدید را پردازش می‌کند.
7. مصرف دارو یا مواد مخدر: بعضی داروها مثل داروهای خواب‌آور، مسکن‌های قوی، داروهای ضدافسردگی خاص یا مصرف سیگار، الکل و مواد مخدر حافظه را ضعیف می‌کنند.

اگر در این زمینه به کمک نیاز دارید می‌توانید از طریق سیستم نوبت‌دهی آنلاین درمانکده از بهترین پزشکان متخصص مغز و اعصاب نوبت مشاوره اینترنتی بگیرید.

۸ روش پیشگیری از اختلالات حافظه

اختلالات حافظه همیشه قابل پیشگیری نیستند، چون اغلب دلایل ژنتیکی یا ناشناخته دارند. با این حال با رعایت چند نکته می‌توانید خطر بروز آن‌ها را تا حد زیادی کاهش دهید یا روند پیشرفت‌شان را کند کنید، از جمله:

1. استفاده مداوم از مغز و تحریک آن: برای مثال فعالیت‌هایی مانند مطالعه، یادگیری زبان جدید، نواختن موسیقی، بازی‌های فکری مثل جدول، شطرنج و سودوکو باید جایی در زندگی شما داشته باشند.
2. ورزش منظم: فعالیت بدنی منظم مانند ۱۵۰ دقیقه در هفته ورزش هوازی کم شدت، باعث افزایش جریان خون به مغز و تولید مواد شیمیایی مفید برای سلول‌های عصبی می‌شود.
3. تغذیه سالم: مواد غذایی مانند سبزیجات، ماهی چرب (مثل سالمون)، آجیل، روغن زیتون و غلات کامل برای حفظ عملکرد مغز مناسب هستند. در مقابل بهتر است به فکر کاهش مصرف قند، نمک زیاد، چربی‌های ترانس و غذاهای فرآوری شده نیز باشید.
4. خواب کافی و باکیفیت: ۷ تا ۹ ساعت خواب شبانه‌روزی به پاکسازی مواد سمی از مغز کمک می‌کند. بنابراین دور دیروقت خوابیدن را یک خط قرمز پررنگ بکشید.
5. مدیریت استرس: اگر به هر دلیلی زندگی پراسترسی را تجربه می‌کنید، حتما برای مدت کوتاهی هم که شده به سراغ مدیتیشن، یوگا، تنفس عمیق، وقت‌گذرانی با دوستان و طبیعت‌گردی بروید.
6. ترک سیگار و کاهش مصرف الکل: سیگار و الکل هر دو به رگ‌های مغزی آسیب می‌زنند و خطر زوال عقل را بالا می‌برند. با ترک آن‌ها کمک بزرگی به حفظ سلامتی عمومی خود می‌کنید.
7. کنترل بیماری‌های زمینه‌ای: اگر دیابت، فشار خون بالا، کلسترول بالا و بیماری‌های قلبی کنترل نشوند به شدت ریسک آسیب مغزی را بالا می‌برند.
8. داشتن ارتباطات اجتماعی قوی: تعامل مکرر با خانواده، دوستان و گروه‌های اجتماعی به طرز چشمگیری از افت شناختی جلوگیری می‌کند. انزوا و تنهایی مزمن می‌تواند به سرعت به حافظه آسیب برساند.

اختلال حافظه در چند خط

اختلالات حافظه می‌توانند به دلایل مختلفی از جمله بیماری‌ها، آسیب‌های مغزی یا تغییرات روانی بروز کنند. آلزایمر، اختلالات یادگیری و شناختی، اختلالات حافظه کوتاه و بلندمدت، زوال عقل و فراموشی از رایج‌ترین شکل‌های اختلال در حافظه هستند. در اغلب موارد راهی برای درمان قطعی این مشکلات وجود ندارد اما با راهکارهایی مانند دارو درمانی، توانبخشی و تغییر سبک زندگی می‌توان از بروز آن‌ها پیشگیری یا روند رو به رشد آن‌ها را کند کرد.

 اگر در مورد مشکلات حافظه و روش‌های درمان آن سوال دارید، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید. همچنین می‌توانید با روانپزشک آنلاین مشاوره داشته باشید و یا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانپزشک از روانپزشک مورد نظر خود نوبت بگیرید.

سوالات رایج

منبع: healthdirect | healthline | wexnermedical