وقتی اسم بیماری وسواس تمیزی (Cleaning Disorder) به میان می‌آید اغلب کسی را تصور می‌کنیم که خانه‌ای بدون ذره‌ای گرد و غبار دارد، اما پشت این رفتارها اضطراب شدیدی پنهان است. وسواس شستشو، وسواس تمیزی، وسواس پاکیزگی یا وسواس نظافت هر چه که نامش باشد عذاب‌آور است؛ هم برای خودتان و هم برای دیگران! این اختلال باعث میشود تا مدام و بیمارگونه در حال شستشو باشید. در این مقاله از مجله سلامت درمانکده به بررسی وسواس پاکیزگی و راه‌های درمان آن می‌پردازیم.
فهرست محتوا
وسواس شستشو چیست؟
وسواس شستشو یکی از رایج‌ترین زیرشاخه‌های اختلال وسواسی جبری (OCD) است؛ اختلالی که در آن فرد با افکار مزاحم و رفتارهای تکراری دست‌وپنجه نرم میکند. در این نوع خاص، ترس از آلودگی و تمایل به شستن بیش‌ازحد خود را به صورت آشکار نشان می‌دهد. تصور کنید فردی پس از لمس دستگیره در یا استفاده از پول نقد دچار اضطراب شدید از آلودگی میشود و برای کاهش این اضطراب دست‌های خود را چندین بار با صابون می‌شوید تا حدی که پوستش خشک میشود و ترک می‌خورد. یا کسی که پس از ورود به خانه، تمام لباس‌هایش را تعویض و وسایلش را ضدعفونی میکند، زیرا احساس میکند بیرون خانه پر از میکروب است.
وسواس شستشو فراتر از یک عادت ساده است، این اختلال می‌تواند شما را در چرخه‌ای از اضطراب و رفتارهای اجباری گرفتار کند. برای خروج از آن به کمک روانشناس نیاز دارید و در موارد شدیدتر شاید مجبور باشید قرص و دارو مصرف کنید.
علت وسواس شستشو چیست؟
علت وسواس شستشو معمولا ترکیبی از عوامل زیر است:
ژنتیک
مطالعات نشان می‌دهند که اختلال وسواسی جبری (OCD) از جمله وسواس شستشو، می‌تواند زمینه ژنتیکی داشته باشد. یعنی اگر یکی از اعضای خانواده به نوعی وسواس دچار باشد، احتمال ابتلا در سایر اعضا بیشتر میشود. نکته جالب این است که این وسواس‌ها لزوما از یک نوع نیستند. برای مثال ممکن است مادر خانواده دچار وسواس تقارن باشد، در حالی که فرزندش وسواس شستشو یا وسواس جنسی را تجربه کند. یا در خانواده‌ای دیگر، یکی از اعضا دچار اختلال احتکار باشد و فرد دیگری وسواس فکری به آلودگی داشته باشد. این الگو نشان می‌دهد که گرچه شکل وسواس‌ها می‌تواند متفاوت باشد، اما بستر ژنتیکی آن‌ها مشترک است.
اختلال در عملکرد مغز
به نظر می‌رسد بخشی از مغز این بیماران که وظیفه متوقف کردن افکار تکراری را دارد، درست کار نمی‌کند. همچنین سطح انتقال‌دهنده عصبی سروتونین در این افراد ممکن است پایین باشد. برای مثال شما می‌دانید که دست‌هایتان تمیز است، اما مغز به‌طور مکرر هشدار آلودگی می‌دهد. شما می‌دانید این فکر غیرمنطقی است، ولی نمی‌توانید جلوی خودتان را بگیرد.
یادگیری و تجربه‌های کودکی
برای بسیاری از افراد، وسواس شستشو به‌ویژه در فضاهایی مثل سرویس بهداشتی شدیدتر میشود. برای مثال علت وسواس شستشو در دستشویی معمولا به تجربه‌های اولیه در کودکی یا آموزش‌های سختگیرانه درباره نظافت باز می‌گردد. مثلا کودکی که به‌خاطر تماس با دستشویی توبیخ شده است، بعدها ممکن است از این فضا دچار اضطراب شدیدی شود.
تجربه‌های تلخ یا ترسناک
گاهی یک رویداد خاص مثل بیماری شدید، تجربه بستری در بیمارستان یا دیدن یک فیلم ترسناک درباره آلودگی، محرک شروع وسواس شستشو میشود. مثلا پس از ابتلا به مسمومیت غذایی در یک رستوران، دچار ترس وسواس‌گونه از میکروب‌ها می‌شوید و بعد از آن مواد خوراکی را چندین بار می‌شوید یا از خوردن غذای بیرون اجتناب می‌کنید.
محیط‌های پراضطراب و بحران‌های جمعی
کرونا را به یاد دارید که چگونه باعث شد همه چیز را بشوییم! آیا از آن موقع به بعد تغییری در عادت‌های روزمره شما ایجاد نشده است؟ مثلا یک اسپری الکل همیشه به همراه ندارید تا پس از لمس در فروشگاه یا دکمه آسانسور، دست‌هایتان را ضدعفونی کنید. آیا هر روز کیف پول یا موبایل‌تان را با الکل تمیز نمی‌کنید؟
در بیشتر موارد، وسواس شستشو ابتدا با یک عامل محرک آغاز میشود و به مرور زمان با تکرار مداوم به یک عادت پایدار تبدیل می‌گردد. این رفتار هرچند در لحظات اضطراب‌زا به شما احساس آرامش می‌دهد، اما در طولانی‌مدت نه تنها اضطراب را از بین نمی‌برد، بلکه آن را تشدید میکند.
چگونه وسواس شستشو را ترک کنیم؟
وسواس شستشو یک اختلال روانی پیچیده است، اما با درمان علمی، صبر، پیگیری منظم و حمایت درمانگر، کاملا قابل کنترل و حتی در بسیاری موارد قابل درمان قطعی است. با توجه به شدت وسواس، روشهای درمانی می‌توانند دارویی، روان‌درمانی، خانگی یا ترکیبی باشند.
درمان شناختی- رفتاری (CBT)؛ بهترین درمان وسواس شستشو
بسیاری از کسانی که سال‌ها با وسواس شستشو درگیر بوده‌اند، وقتی برای اولین بار درمان شناختی رفتاری (CBT) یا تکنیک مواجهه و جلوگیری از پاسخ (ERP) را تجربه می‌کنند، از تاثیر آن شگفت‌زده می‌شوند. برای آن‌ها باورکردنی نیست که بعد از سال‌ها بتوانند بدون شستن مکرر دست یا افکار آزاردهنده مربوط به آلودگی، یک روز عادی را تجربه کنند. همین تجربه باعث میشود برخی آن را معجزه درمان وسواس شستشو بنامند. در واقع وقتی این روش به درستی اجرا شود، می‌توان آن را نزدیک‌ترین راه به درمان قطعی وسواس فکری شدید دانست؛ البته نه یک درمان فوری، بلکه یک بازسازی عمیق، علمی و قدمبهقدم.
در طی درمان شناختی- رفتاری ۲ اتفاق مهم زیر می‌افتد:
- مواجهه: یعنی شما به‌صورت عمدی و کنترل‌شده با چیزی که از آن می‌ترسید یا اجتناب می‌کنید، روبه‌رو شوید.
- جلوگیری از پاسخ: یعنی بعد از مواجهه، جلوی واکنش وسواسی مثل شستن را می‌گیرید.
مغز آدم وسواسی این‌طور فکر میکند: «اگه نشورم، مریض میشم یا کسی رو مریض می‌کنم.» اما ERP مغز را تجربه‌محور تربیت میکند تا بفهمد: «نه! لازم نیست برای کاهش اضطراب، همیشه رفتار وسواسی داشته باشم».
نکته مهم در درمان ERP این است که هرگز به شما نمی‌گویند: «از فردا دیگه اصلا چیزی رو نمی‌شوری!» بلکه قدمبهقدم و با تمرین یاد می‌گیرید که چطور ترس و اضطراب‌تان را کنترل کنید. همچنین این تکنیک بهترین راه درمان وسواس شستشو در نوجوانان نیز به‌شمار می‌رود.
دارو درمانی
وقتی شدت وسواس بالا است یا CBT به‌تنهایی موثر نیست، دکتر روانپزشک دارو را پیشنهاد میکند. این داروها مانند فلوکستین (Fluoxetine) یا سرترالین (Sertraline) افکار وسواسی و اضطراب را کاهش می‌دهند. مدت زمان درمان با دارو چیزی حدود ۱۲ تا ۲۰ هفته است. برای مصرف این دارو به نسخه پزشک نیاز دارید، پزشک با توجه به وضعیت شما بهترین قرص برای وسواس شستشو را با دوز مشخص توصیه میکند.
درمان وسواس شستشو در خانه
شیوه‌های درمان وسواس تمیزی در خانه می‌تواند، شامل تکنیک‌های زیر باشد:
تمرین کنترل افکار وسواسی با نوشتن افکار روی کاغذ
در این تکنیک باید سعی کنید افکار وسواسی مثل «اگه دستم رو نشورم، مریض میشم» یا «دستگیره در کثیف است» را بنویسید، به‌جای اینکه بلافاصله نسبت به آن واکنش نشان دهید. نوشتن، فاصله‌ای بین فکر و عمل ایجاد میکند و باعث میشود مغز بفهمد که این فقط یک فکر است نه واقعیت.
تنفس عمیق و مدیتیشن هنگام شروع اضطراب
تنفس عمیق سیستم عصبی پاراسمپاتیک را فعال میکند و باعث آرامش بدن میشود، این یعنی مغز دیگر پیام خطر نمی‌فرستد.
کاهش تعداد دفعات شستشو به‌صورت تدریجی
در این تکنیک به‌جای ترک ناگهانی شستشو، فاصله بین هر بار شستشو را یک دقیقه، ۲ دقیقه و پنج دقیقه زیاد می‌کنید. مثلا به جای اینکه همان لحظه دست‌تان را بشویید، یک دقیقه صبر کنید. بعد از آن اگر هنوز حس کردید که به این کار نیاز دارید، دست‌تان را بشویید. دفعه بعد این مدت زمان را به ۲ دقیقه افزایش دهید و این روند را به این شکل ادامه دهید. این وقفه‌ها به مغز فرصت می‌دهد تا تحمل اضطراب را یاد بگیرد بدون اینکه دچار شوک شود.
آگاه‌سازی اعضای خانواده برای حمایت و نه تقویت رفتار وسواسی
خانواده نقش مهمی در حمایت از فرد مبتلا به وسواس شستشو دارد، اما باید شیوه‌ای را انتخاب کنید که به تقویت این رفتار وسواسی منجر نشود. در بسیاری از موارد، اعضای خانواده به‌طور ناخواسته رفتارهای وسواسی فرد را تایید می‌کنند. برای مثال ممکن است او را تشویق کنند که مجددا دستان خود را بشوید، این کار به تداوم و تثبیت مشکل کمک میکند.
تمرین «تحمل کثیفی» با اشیای کم‌خطر مثلا لمس کتاب یا موبایل دیگران
در این روش کم‌کم با چیزهایی که کمتر اضطراب‌زا هستند، تماس می‌گیرید؛ البته نباید به سراغ چیزهایی بروید که خیلی برایتان تحریک‌کننده هستند. در واقع این همان مواجهه تدریجی است که در طی آن مغز یاد می‌گیرد که قرار نیست هر لمسی خطرناک و آلوده باشد.
آیا درمان وسواس شستشو با هیپنوتیزم امکان دارد؟
هیپنوتیزم به‌عنوان درمان اصلی وسواس شستشو محسوب نمی‌شود. بنابراین نباید انتظار داشته باشید که این روش به تنهایی و بدون استفاده از سایر تکنیک‌های درمانی مشکل را به‌طور کامل برطرف کند. موضوع مهم‌تر این است که همه افراد کاندیدای مناسبی برای هیپنوتیزم نیستند.
درمان وسواس شستشو در کودکان چیست؟
اختلال وسواس شستشو در کودکان، در نگاه اول ممکن است مشابه وسواس در بزرگسالان به نظر برسد اما در واقع از لحاظ منشا، نحوه بروز و فرآیند درمان تفاوت‌های قابل توجهی دارد. کودکی که به طور مکرر دستان خود را می‌شوید یا از مراجعه به سرویس بهداشتی اجتناب میکند، ممکن است با اضطرابی پنهان مواجه باشد که قادر به بیان آن نباشد. نکته مهم این است که سرزنش، اجبار یا بی‌توجهی به این رفتار می‌تواند منجر به تشدید علائم شود. درمان به‌موقع این اختلال نه تنها موجب بهبود سلامت روان کودک میشود، بلکه از بروز وسواس‌های شدیدتر در دوره نوجوانی و بزرگسالی نیز پیشگیری میکند. روشهای درمان وسواس شستشو در کودکان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
بازی درمانی
در این تکنیک روانشناس با استفاده از بازی‌های هدفمند، زمینه‌ای امن را برای کودک فراهم میکند تا او احساس راحتی داشته باشد. به این ترتیب احتمالا کودک علت اضطراب و وسواس خود را در قالب بازی و به شکل کودکانه نشان خواهد داد.
قصه درمانی
در این روش پزشک از داستان‌هایی کمک می‌گیرد که شخصیت‌های آن با وسواس مواجه بوده‌اند و به تدریج بهبود یافته‌اند. این روش به‌طور غیرمستقیم به کودک کمک میکند تا با مشکل خود همذات‌پنداری کند، آن را بپذیرد و در عین حال شرایط مناسبی برای اصلاح رفتار او را فراهم میکند.
آموزش والدین
والدین باید یاد بگیرند که به جای همراهی با وسواس کودک، مثل تشویق به شستشوی مکرر، با واکنش‌های مناسب‌تری مانند حفظ آرامش، تغییر موضوع یا نادیده گرفتن رفتار وسواسی، به بهبود روند درمان کودک کمک کنند.
CBT کودک‌محور
روانشناس با استفاده از تصویرسازی، نقاشی و تمرین‌های ساده افکار آلوده کودک درباره میکروب‌ها را شناسایی و تعدیل میکند.
در درمانکده می‌توانید با بهترین دکتر درمان وسواس شستشو مشاوره پزشکی آنلاین داشته باشید. همچنین در صورت نیاز امکان دریافت نوبت اینترنتی برای مراجعه حضوری به پزشک متخصص مورد نظر نیز وجود دارد.
آیا درمان وسواس شستشو با طب سنتی امکان دارد؟
درمان وسواس شستشو با طب سنتی به عنوان یک رویکرد مکمل می‌تواند در کنار درمان‌های روانشناختی و دارویی مورد استفاده قرار گیرد، اما باید توجه کنید که طب سنتی به تنهایی نمی‌تواند جایگزین درمان‌های علمی و اثبات‌شده باشد. طب سنتی بیشتر بر کاهش استرس، اضطراب و آرامش ذهنی متمرکز است که می‌تواند به بهبود وضعیت شما کمک کند.
وسواس تمیزی در چند خط
وسواس شستشو به دلایل مختلف مانند ژنتیک، اضطراب‌های ناشی از آلودگی یا ترس از بیماری ایجاد میشود. این اختلال را می‌توان با روشهای درمانی همچون روان‌درمانی، دارودرمانی و تکنیک‌های آرامش‌بخش مدیریت و حتی درمان کرد.
در نهایت، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید.
سوالات رایج
روان‌درمانی شناختی-رفتاری (CBT) و تکنیک‌های خانگی مانند تمرین نوشتن افکار روی کاغذ می‌تواند به حل این مشکل کمک کند.
تمرین ERP یکی از بهترین روشهای درمان وسواس تمیزی بدون دارو است.
پزشکان ممکن است داروهایی مانند فلووکسامین (Fluvoxamine)، فلوکستین (Fluoxetine)، سرترالین (Sertraline) و پاروکستین (Paroxetine) را به شما توصیه کنند.
رایج‌ترین روش درمانی تکنیک شناختی رفتاری (CBT) است که به بیمار کمک میکند افکار اشتباه درباره کثیفی و آلودگی را شناسایی و اصلاح کند.
روانشناسی وسواس شستشو به بررسی ریشه‌های ذهنی، هیجانی و رفتاری این اختلال می‌پردازد. این روش کمک میکند درمانگر بتواند با روش‌هایی مثل CBT یا مواجهه‌درمانی (ERP) افکار وسواسی و اضطراب ناشی از آن را تغییر دهد.
درمان شناختی-رفتاری (CBT)، مواجهه‌درمانی (ERP)، تکنیک‌های آرامش‌بخش، مدیریت استرس و حمایت خانواده از مهم‌ترین راه‌های درمان شستشو در بارداری هستند.
منبع: renewedfreedomcenter | healthline | treatmyocd
