واقعیت درمانی یا درمان مبتنی بر واقعیت یکی از رویکردهای بحث‌برانگیز روان درمانی است. این رویکرد به شرایط سلامت روان فرد اعتقادی ندارد و انسان را به عنوان مجموعه‌ای از پنج نیاز می‌شناسد که ژنتیکی هستند و نمی‌توان آن‌ها را تغییر داد. در حال حاضر کتاب‌های زیادی در زمینه واقعیت‌درمانی نوشته شده‌اند و بسیاری از کشورها از این رویکرد درمانی برای بهبود وضعیت افراد مبتلا به اختلال خوردن یا اختلال اضطرابی استفاده می‌کنند.
اگر کنجکاو شده‌اید درباره درمان مبتنی بر واقعیت بیشتر بدانید، در این مقاله از مجله سلامت درمانکده همراه ما باشید تا شما را با مراحل و رویکرد واقعیت درمانی آشنا کنیم.
فهرست محتوا
رویکرد واقعیت درمانی چیست؟
واقعیت درمانی یا درمان واقع‌نگر یک رویکرد مشاوره‌ای در روان درمانی است که توسط ویلیام گلاسر در سال ۱۹۶۰ مطرح شد. این نظریه باور دارد که انسان دارای پنج نیاز اساسی شامل بقا، عشق و تعلق، قدرت یا دستاورد، آزادی یا استقلال و سرگرمی یا لذت است و رفتارهایش برای برآورده شدن این نیازها شکل می‌گیرند. واقعیت‌درمانی بر مسئولیت‌پذیری فرد، انتخاب آگاهانه و تمرکز بر زمان حال تاکید دارد، بدین معنی که درمانگر به مراجع کمک می‌کند تا به‌جای پرداختن به گذشته یا سرزنش شرایط بیرونی، رفتارهای فعلی خود را بررسی کرده و تصمیمات بهتری برای رسیدن به نیازهایش بگیرد.
درمان مبتنی بر واقعیت از رفتار به عنوان یک انتخاب یاد می‌کند و معتقد است در حالی که انسان نمی‌تواند احساس خود را کنترل کند، می‌تواند بر نحوه تفکر و رفتار خود کنترل داشته باشد. در واقع، وقتی ما تصمیم می‌گیریم رفتار خاصی داشته باشیم، انتخاب ماست که نیازهای ضروری‌مان را ارضا می‌کند و ما را به هدف‌مان می‌ر‌ساند یا مانع آن می‌شود.
بیشتر بدانید: موسیقی درمانی
خلاصه نظریه واقعیت درمانی گلاسر
نظریه واقعیت درمانی ویلیام گلاسر همچون گفتار درمانی و روایت درمانی یک رویکرد روان درمانی به‌شمار می‌آید که بر اساس اصول انتخاب شکل گرفته است. تئوری انتخاب، انسان را دارای پنج نیاز اساسی می‌داند که همگی ژنتیکی هستند. گلاسر، عشق و تعلق را نیاز اصلی انسان در نظر می‌گیرد و معتقد است که بیشتر مشکلات روانی از نارضایتی روابط انسانی شکل گرفته‌اند. طبق این نظریه، انسان رفتارهای خود را متناسب با نیازهای ارضاءنشده‌اش انتخاب می‌کند.
گلاسر بر این باور است که رفتارهای ما باید بر اساس نیروهای داخلی انتخاب شوند، او می‌گوید اگر رفتار ما تحت تاثیر عواملی مانند افراد مختلف یا موقعیت‌های متفاوت شکل بگیرد باعث بروز مشکلات روانی می‌شود. بر این اساس اگر نیازهای درونی ما برآورده نشوند، بر روابط فعلی و زمان حال تاثیر منفی می‌گذارند؛ از همین‌رو واقعیت درمانی بر زمان حال تمرکز دارد و به جای سرزنش دیگران یا غرق شدن در گذشته، بر ساختن روابط بهتر تاکید می‌کند.
کاربرد درمان واقع نگر
کاربرد واقعیت درمانی مانند گروه درمانی گسترده است. یکی از اصلی‌ترین کاربردهای آن شامل مشاوره فردی می‌شود. این رویکرد به مراجع کمک می‌کند تا رفتارهای ناکارآمد خود را بشناسد و با انتخاب‌های بهتر، نیازهای اساسی‌اش را برآورده کند. همچنین از درمان مبتنی بر واقعیت می‌توان در مدارس، محیط کار، مراکز بازپروری و حتی درمان اعتیاد استفاده کرد.
از دیگر کاربردهای واقعیت‌درمانی باید به موارد زیر اشاره کنیم:
- اختلالات خوردن
- اختلال اضطرابی
- مشاوره ازدواج
- بهبود روابط همکاران
- مشکلات مدیریتی
- واقعیت درمانی گروهی
- مشکلات مرتبط با تحصیلات
برخی مطالعات به اثربخشی محدود این رویکرد درمانی برای بهبود مشکلاتی همچون افسردگی، اضطراب شدید، ناکامی در روابط و بی‌انگیزگی اشاره کرده‌اند، البته هنوز شواهد کافی برای اثبات آن وجود ندارد و نیازمند تحقیقات بیشتر است.
بیشتر بدانید: رفتار درمانی
ایده اصلی واقعیت درمانی چیست؟
این روش درمانی بر پایه اصل انتخاب شکل گرفته و تلاش می‌کند تا فرد واقعیت‌های انتخاب خود را بشناسد و بتواند رفتار موثری را انتخاب کند. مفاهیم کلیدی آن شامل موارد زیر هستند:
۱- رفتار/ اخلاق
در واقعیت درمانی، رفتار انسان‌ها محور اصلی تغییر است و در ۲ دسته رفتارهای سازماندهی‌شده و سازماندهی مجدد طبقه‌بندی می‌شود. رفتارهای سازمان‌یافته همان رفتارهای گذشته هستند که آن‌ها را برای برآورده کردن نیازهای خود ایجاد کرد‌ه‌اید. درمانگر به شما کمک می‌کند تا رفتارهای سازمان‌یافته ناکارآمد را شناسایی کنید. پس از شناسایی رفتارهای سازمان‌یافته ناکارآمد، روی تغییر و تبدیل‌شان به رفتار موثر یا ایجاد رفتار جدید کار می‌کنید که به آن‌ها رفتار سازماندهی مجدد می‌گویند.
۲- کنترل
واقعیت‌درمانی به کنترل درونی باور دارد و معتقد است که عوامل یا تاثیرات بیرونی منجر به تغییر رفتار نمی‌شوند. در این روش، فرد می‌آموزد که تمرکزش را به جای شرایط بیرونی یا رفتار دیگران بر کنترل انتخاب‌ها و واکنش‌های خودش بگذارد. از نظر گلاسر، کنترل با مسئولیت‌پذیری ارتباط تنگاتنگی دارد و زمانی که فرد یک انتخاب ضعیف انجام می‌دهد، به طور غیر مسئولانه برای برآورده شدن نیازهایش تلاش می‌کند.
۳- مسئولیت
مسئولیت‌پذیری در مرکز درمان واقع‌نگر قرار دارد. گلاسر تاکید می‌کند، افراد باید مسئول انتخاب‌ها و نتایج رفتارهای خود باشند. مشکلات زمانی حل می‌شوند که فرد قبول کند مسئول زندگی خود بوده و نقش قربانی محیط، گذشته یا دیگران را بازی نکند. بنابراین می‌توان گفت این رویکرد با هدف افزایش مسئولیت‌پذیری فردی نسبت به رفتارها و انتخاب‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۴- عمل
در واقعیت درمانی این اصل وجود دارد که عمل بخشی از رفتار کلی است؛ به همین دلیل درمانگر تلاش می‌کند با اصلاح اعمال، رفتار را تغییر دهد. این روش معمولا شامل ارزیابی اعمال فعلی و برنامه‌ریزی اقدامات جدید است تا نیازهای فرد برآورده شوند.
۵- لحظه حال
گلاسر معتقد است تمرکز بر لحظه حال و آموزش اعمال جدیدی که موجب ارضاء نیازهای برآورده‌نشده می‌شوند، از تجزیه و تحلیل گذشته موثرتر است. او معتقد است رفتار و اعمال فعلی ما تحت تاثیر تجربیات گذشته نیست، بلکه توسط نیازهای برآورده نشده فعلی شکل می‌گیرد.
بیشتر بدانید: مشاوره زوج درمانی
واقعیت درمانی چگونه است؟
این رویکرد به عدم سلامت روان فرد اعتقادی ندارد و بر این باور است که افراد بیمار روانی نیستند، بلکه برای برآورده‌شدن نیازهای خود از رفتار نامناسبی استفاده می‌کنند. در جلسات واقعیت درمانی، درمانگر از بیمار سوالاتی درباره رفتارهای فعلی او برای برآورده‌شدن نیازهایش می‌پرسد. در طول این پرسش و پاسخ، رفتارهای ناکارآمد شناسایی شده و اقدامات ساده و جدید برنامه‌ریزی می‌شوند. درمانگر معمولا از تمرین انتخاب‌های رفتاری جدید برای ایجاد تغییر استفاده می‌کند. طول دوره درمان مبتنی بر واقعیت همچون موسیقی درمانی به شرایط بیمار بستگی دارد. به طور معمول، جلسات واقعیت‌درمانی هفته‌ای یک بار به مدت ۲ ماه برگزار می‌شوند و هر جلسه حدود ۴۵ تا ۶۰ دقیقه طول می‌کشد.
اصول و فنون واقعیت درمانی
درمان مبتنی بر واقعیت اصول و فنون مختلفی دارد که در ادامه درباره هر یک توضیح می‌دهیم:
۱- سوال پرسیدن
سوال پرسیدن یکی از ابزارهای اصلی در واقعیت‌درمانی است. درمانگر با پرسیدن سوالات مختلف به مراجع کمک می‌کند به درک درستی از نیازها، رفتارها و انتخاب‌هایش برسد. این سوالات به جای تحلیل احساسات، روی عملکرد فعلی و خواسته‌های واقعی شما تمرکز دارند. واقعیت درمانگر سوالات را با چهار هدف زیر مطرح می‌کند:
- ورود به دنیای مراجعه‌کننده
- دریافت اطلاعات
- ارائه اطلاعات مفید
- کمک به مراجع برای کنترل و بهبود زندگی فردی و اجتماعی
۲- مثبت‌اندیشی
واقعیت‌درمانی بر ایجاد فضای امیدوارکننده و مثبت تاکید دارد. درمانگر به جای تمرکز روی شکست‌ها یا مشکلات گذشته، بر توانایی مراجع برای ایجاد تغییر تمرکز می‌کند؛ از همین‌رو با راهبردهای تسهیل‌کننده در تلاش است تا افکار منفی مراجعی که درگیر احساسات منفی همچون افسردگی، احساس شکست، ناامیدی و درماندگی شده را با افکار مثبت جایگزین کند. با ایجاد ذهنیت مثبت، مراجع انگیزه بیشتری برای تلاش و تغییر پیدا می‌کند و دیگر احساس قربانی نخواهد داشت.
۳- شوخی
در درمان واقع‌نگر، استفاده از شوخی‌های ملایم و محترمانه به عنوان یک ابزار درمانی توصیه می‌شود. شوخی می‌تواند یخ جلسه را بشکند، فشار روانی را کاهش دهد و مراجع را از حالت دفاعی خارج کند. به عنوان مثال، درمانگر می‌تواند با لبخند بگوید: «فکر می‌کنم اگر بخواهی منتظر بمانی تا دنیا خودش بیاید و مشکلاتت را حل کند، باید صندلی خیلی راحتی بخری!»
توجه داشته باشید شوخی را متناسب با موقعیت و شرایط بیمار انجام دهید تا سوءتفاهم و توهین تلقی نشود. اگر درمانگر از تخصص و تجربه کافی برخوردار باشد، به خوبی از پس این موقعیت برمی‌آید. اینجاست که انتخاب بین مشاور یا روان‌درمانگر حرفه‌ای اهمیت زیادی پیدا می‌کند. اگر تفاوت مشاور و روان درمانگر را نمی‌دانید، می‌توانید مقاله مرتبط با آن را در درمانکده مطالعه کنید.
۴- فنون تناقضی
این اصل با دستورالعمل‌های متناقض برای مراجعه‌کننده همراه است و نتیجه مثبتی برای او ایجاد می‌کند. به عنوان مثال، درمانگر از مراجعی که وسواس اشتباه نکردن دارد، می‌خواهد که در این مورد خاص اشتباه کند. در چنین شرایطی، مراجع پس از انجام عمل اشتباه، می‌تواند کنترل بیشتری روی مشکل خود پیدا کند. اما در صورتی که مقاومت داشته باشد و اشتباه را انجام ندهد، درمانگر روی مقاومتش کار کرده و آن را برطرف می‌کند.
بیشتر بدانید: هنر درمانی
۵- مواجه سازی
در واقعیت درمانی، مواجه‌سازی به معنی رویارویی مستقیم مراجع با تناقض‌ها یا رفتارهای ناکارآمد است. از آن جایی که ممکن است مراجع احساس بدی پیدا کند و متوجه رفتار غیر طبیعی خود نشود، مراجع باید بدون تحقیر یا قضاوت این کار را انجام دهد.
فواید درمان مبتنی بر واقعیت
واقعیت‌درمانی مانند رفتاردرمانی به جای پرداختن به مشکلات گذشته، روی مسائل در زمان حال تمرکز می‌کند و با مشکلات فعلی سروکار دارد. اگر کنجکاوید بدانید رفتار درمانی چیست، می‌توانید مقاله مرتبط با آن را در درمانکده بخوانید.
از مهمترین فواید واقعیت درمانی باید به موارد زیر اشاره کنیم:
- به افراد کمک می‌کند تا بفهمند مسئول اصلی انتخاب‌هایشان هستند. این امر موجب می‌شود تا به‌جای سرزنش دیگران یا شرایط، فعالانه برای تغییر تلاش کنند.
- روی مشکلات و رفتار فعلی تمرکز دارد و به‌جای غرق شدن در گذشته روی آن چیزی که اکنون می‌توان انجام داد، تاکید دارد. این امر موجب کاهش اضطراب و بهتر کنترل داشتن بر اوضاع می‌شود.
- بر «عمل» تاکید دارد؛ از همین‌رو فرد یاد می‌گیرد که رفتارهای ناکارآمد را چگونه تغییر دهد و بتواند جایگزین مناسبی برای رفع نیازهای خود پیدا کند.
- فرد این حس را پیدا می‌کند که می‌تواند وضعیت فعلی خود را تغییر دهد؛ چرا که اعتمادبه‌نفس و عزت‌نفسش تقویت شده‌اند. این مزیت واقعیت‌درمانی شباهت زیادی به کاربرد هنردرمانی دارد.
- بر ایجاد و حفظ روابط سالم تاکید دارد. افراد یاد می‌گیرند نیازهای خود و دیگران را بهتر درک کنند و رفتار مسئولانه‌تری داشته باشند. این امر همچون خانواده درمانی برای بهبود روابط خانوادگی مفید است و باعث تقویت روابط شخصی و کاری می‌شود.
برای بهره‌مندی از فواید واقعیت‌درمانی باید به مهارت، انعطاف، صبر و خلاقیت درمانگر توجه کنید. درمانگری که فاقد مهارت در پرسیدن سوالات مناسب، ایجاد فضای امن و استفاده از فنون تناقضی باشد، نمی‌تواند به نتیجه مطلوبی دست پیدا کند. واقعیت درمانگرها همچون درمانگران وجودی باید بتوانند در لحظه حال حضور داشته باشند و وارد دنیای درونی مراجع شوند. اگر علاقه‌مند شده‌اید بدانید مهمترین خصوصیات مشاوره وجودی چیست، می‌توانید مقاله مرتبط با آن را در درمانکده مطالعه کنید.
انتقادات و محدودیت‌های واقعیت درمانی
درمان واقع‌نگر با وجود فواید زیادی که دارد، مانند هر رویکرد دیگری با محدودیت‌ها و انتقاداتی همراه است. منتقدین واقعیت درمانی معتقدند، این رویکرد به رفتارهای گذشته توجه ندارد و شرایط سلامت روان را تشخیص نمی‌دهد، از همین‌رو می‌تواند محدود یا بی‌اثر باشد.
از دیگر محدودیت‌های درمان مبتنی بر واقعیت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- احساسات عمیق را نادیده می‌گیرد.
- به وجود بیماری روانی و دارو درمانی اعتقادی ندارد.
- برخی معتقدند قادر به تشخیص قدرت ناخودآگاه نیست.
- توجهی به درک تعارضات گذشته ندارد.
- برخی نگرانند احتمال تحمیل دیدگاه درمانگر به مراجع وجود داشته باشد.
آیا واقعیت درمانی کتاب دارد؟
در حال حاضر کتاب‌های زیادی با موضوع درمان واقع‌نگر نوشته شده‌اند که ترجمه فارسی آن‌ها هم وجود دارد. از بهترین کتاب‌های مرتبط با واقعیت‌درمانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کتاب واقعیت درمانی برای قرن ۲۱ اثر دکتر رابرت (باب) ووبلدینگ، ترجمه دکتر علی صاحبی و حسین زیرک
- کتاب واقعیت درمانی اثر دکتر ویلیام گلاسر و ترجمه دکتر علی صاحبی
- کتاب واقعیت درمانی گام به گام (دعوت به مسئولیت‌پذیری) اثر دکتر علی صاحبی
راهنمای مراجعه به پزشک
واقعیت درمانی به عنوان یکی از رویکردهای عمل‌گرایانه روان‌درمانی، بر انتخاب آگاهانه، مسئولیت‌پذیری فردی و تمرکز بر زمان حال تاکید دارد. ویلیام گلاسر بنیان‌گذار این نظریه، اعتقاد داشت درمان مبتنی بر واقعیت به فرد کمک می‌کند تا با انتخاب رفتارهای موثر، کیفیت زندگی‌اش را بهبود ببخشد. این رویکرد با وجود فواید شگفت‌انگیزش، مخالفان زیادی دارد؛ به همین دلیل درمانگران گاهی از آن در ترکیب با سایر روش‌های درمانی استفاده می‌کنند.
ما در این مقاله از مجله درمانکده به طور مفصل شما را با کاربرد، فنون، فواید و معایب واقعیت‌درمانی آشنا کردیم. اگر در این مورد سوالات بیشتری دارید، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید.
سوالات متداول
در این رویکرد، درمانگر مراجع را به زندگی در حال، تمرکز بر افکار و رفتار خود، عدم مقایسه و سرزنش خود با دیگران و بهانه نیاوردن برای انجام رفتار نادرست تشویق می‌کند.
درمانگر، درمان مبتنی بر واقعیت را طی پنج مرحله شامل ایجاد رابطه درمانی مثبت، ارزیابی نیازها و خواسته‌ها، شناسایی رفتارهای فعلی، بررسی انتخاب‌ها و برنامه‌ریزی برای تغییر انجام می‌دهد.
برای شروع این رویکرد باید ابتدا به درمانگر متخصص و باتجربه مراجعه کنید. او پس از اینکه مطمئن شد شما کاندید مناسبی برای درمان واقع‌نگر هستید، روند درمان را برنامه‌ریزی می‌کند.
منابع: healthline | psychologytoday | verywellmind
