اختلالات ارتباطی (Communication Disorders) یعنی مشکلی در برقراری ارتباط موثر با دیگران وجود دارد. این مشکلات می‌توانند توانایی فرد در درک یا انتقال پیام به‌صورت کلامی یا غیرکلامی را مختل کنند. اختلال های ارتباطی طیف وسیعی از مسائل از جمله اختلال زبان، اختلال صوت، لکنت یا مشکل در تعاملات اجتماعی را شامل می‌شوند. انواع مختلف اختلال ارتباطی درمان دارند اما شاه کلید آن تشخیص زودهنگام و انتخاب روش درمانی مناسب است. در این مقاله از مجله سلامت درمانکده به بررسی اختلال ارتباطی در روانشناسی می‌پردازیم.
فهرست محتوا
اختلالات ارتباطی چیست؟
در تعریف اختلال ارتباطی می‌توان گفت این اختلالات مجموعه‌ای از مشکلات در درک، دریافت، پردازش یا استفاده از زبان گفتاری، نوشتاری یا حتی ارتباط غیرکلامی است که فرد را در برقراری ارتباط موثر با دیگران به چالش می‌کشد. این اختلالات ممکن است به دلایل مختلفی از جمله مشکلات زبانی، شناختی، عاطفی یا حتی فیزیکی مانند ناشنوایی یا اختلال گفتاری ایجاد شوند. سن بروز آن می‌تواند در کودکی یا بزرگسالی باشد و ممکن است و ریشه‌های رشدی (تکاملی)، عصبی یا روان‌شناختی داشته باشد.
تاریخچه اختلالات ارتباطی
اختلالات ارتباطی از گذشته‌های دور مورد توجه بوده‌اند، اما تا قبل از قرن بیستم، بیشتر افراد دارای این اختلالات، برچسب‌هایی مثل «کندذهن»، «تنبل» یا «بی‌ادب» می‌خوردند. دلیلش این بود که جامعه و حتی پزشکان آن زمان نمی‌دانستند این مشکلات می‌توانند ریشه‌های نورولوژیکی یا رشدی داشته باشند.
در دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، با پیشرفت روانشناسی رشد، گفتاردرمانی و علوم اعصاب متخصصان فهمیدند که این اختلالات واقعا یک مشکل پزشکی هستند که اتفاقا می‌توان آنها را تشخیص و تا حدی نیز درمان کرد.
با ورود کتاب تشخیصی DSM (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی) که توسط انجمن روانپزشکی آمریکا منتشر می‌شود، اختلالات ارتباطی هم به‌عنوان اختلالات رسمی روان‌شناختی شناخته شدند.
اختلال ارتباطی در کودکان چیست؟
اختلال ارتباطی در کودکان یعنی اینکه کودک نمی‌تواند به درستی خواسته‌ها، احساسات یا افکار خود را بیان کند یا درک مناسبی از پیام‌های دیگران را ندارد. این مشکلات را می‌توانید اغلب در سنین پیش‌دبستانی یا دبستان ببینید.
اختلال ارتباطی کودکان ممکن است خود را به‌صورت گفتار نامفهوم، جمله‌بندی‌های ناقص یا ناتوانی در پاسخ‌دهی مناسب در موقعیت‌های اجتماعی نشان دهد. این مشکل در برخی از کودکان با نیازهای ویژه، مانند کودکان با کم‌توانی ذهنی یا اوتیسم، شدت بیشتری دارد که در این موارد از اصطلاح اختلال ارتباطی در کودکان استثنایی استفاده می‌شود.
شناسایی به‌موقع و مداخله درمانی زودهنگام می‌تواند تاثیر زیادی در بهبود وضعیت اختلال‌های ارتباطی کودکان داشته باشد. تشخیص و درمان به موقع به کودک کمک کند تا مهارتهای زبانی و اجتماعی لازم را برای ارتباط موثر با اطرافیان خود را کسب کند.
چه زمانی باید نگران اختلال های ارتباطی در کودکان باشید؟
باید بدانید هر نوع تاخیر یا مشکل زبانی به معنای بروز اختلال های ارتباطی کودکان نیست. بسیاری از ویژگی‌هایی که والدین نگران‌شان می‌شوند در واقع بخشی از روند طبیعی رشد زبان و گفتار کودک هستند. برای نمونه:
- کودک ۲ ساله‌ای که هنوز جمله‌سازی نمی‌کند، اما کلمات ساده مثل «مامان» یا «آب» را می‌گوید.
این مورد طبیعی است، چون در این سن دایره واژگان کودک در حال شکل‌گیری است و خیلی از کودکان تا سه سالگی وارد مرحله جمله‌سازی می‌شوند. - کودکی سه ساله که بعضی صداها را اشتباه تلفظ می‌کند، مثلا به جای اینکه بگوید «تاتی» می‌گوید «کاکی».
این اشتباهات در تلفظ، بخشی از مراحل طبیعی رشد گفتار هستند و معمولا تا سن پنج یا ۶ سالگی به مرور برطرف می‌شوند. - کودک خجالتی که در جمع صحبت نمی‌کند ولی در خانه خوب حرف می‌زند. این مورد هم لزوما نشانه اختلال نیست. ممکن است با ویژگی‌های شخصیتی کودک یا محیط ناآشنا ارتباط داشته باشد و با حمایت عاطفی رفع شود.
چنانچه در شرایط زیر قرار دارید، بهتر است با گفتاردرمان یا روانشناس رشد مشورت کنید:
- کودک ۲ ساله هنوز حتی یک کلمه واضح نمی‌گوید.
- فرزندتان در سه یا چهار سالگی نمی‌تواند جمله‌های ۲ یا سه کلمه‌ای بسازد.
- اگر گفتار کودک (با توجه به سن او) آن‌قدر نامفهوم است که حتی اعضای خانواده نمی‌فهمند چه می‌گوید.
- به نظر می‌رسد کودک اصلا قصد برقراری ارتباط ندارد، مثلا به چهره نگاه نمی‌کند یا به اسم خودش پاسخ نمی‌دهد.
- اگر تا سن مدرسه نمی‌تواند داستان ساده‌ای را تعریف کند یا به سوالات ابتدایی پاسخ دهد.
اگر در این زمینه نگرانی دارید، می‌توانید در وب‌سایت درمانکده با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس، مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین در درمانکده امکان دریافت نوبت از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری به دکتر روانشناس نیز وجود دارد.
انواع اختلالات ارتباطی چیست؟
اختلال‌های ارتباطی به چند دسته اصلی تقسیم می‌شوند که هر کدام نشانه‌ها، علت و راه‌کارهای خاص خود را دارند. مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
اختلال ارتباطی زبان (Language Disorder)
این اختلال باعث می‌شود فرد در فهمیدن زبان (درک مطلب) یا استفاده درست از واژه‌ها، جمله‌ها و دستور زبان مشکل داشته باشد. می‌توان برای آن سه زیر شاخه اصلی زیر را تعریف کرد:
- اختلال زبانی بیانی: در این شرایط بیمار در بیان افکار و احساسات خود مشکل دارد.
- اختلال زبانی دریافتی: فرد در درک صحبت‌های دیگران چالش دارد.
- اختلال زبانی ترکیبی: در این حالت بیمار هم در بیان و هم در درک زبان مشکل دارد که به این وضعیت اختلال زبانی دریافتی-بیانی گفته می‌شود.
به طور کلی علائم اختلال ارتباطی زبانی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- بیان جملات ناقص یا اشتباه
- سختی در یادگیری کلمات جدید
- مشکل در تعریف کردن، داستان‌گویی یا توضیح دادن
برای مثال این اختلال ارتباطی در کودکان باعث می‌شود آنها نتوانند جمله‌های ساده‌ای مثل «من تشنه‌ام» را بسازند یا حرف‌های دیگران را درست بفهمند.
اختلال تلفظ یا واج‌گویی (Speech Sound Disorder)
در این اختلال، بیمار نمی‌تواند برخی صداها را درست تلفظ کند. نشانه‌های آن عبارت‌اند از:
- جابه‌جا گفتن صداها مثلا به جای «ر» می‌گوید «ل»
- صحبت‌هایی که فقط اعضای خانواده می‌فهمند و برای دیگران نامفهوم هستند.
برای مثال کودکی که می‌گوید «بتاب» به جای «کتاب».
توجه داشته باشید، برخی از این علائم در سنین پایین طبیعی هستند. اما اگر این علائم شدید باشند، طولانی بمانند یا در رشد ارتباطی کودک اختلال ایجاد کنند باید حتما به گفتاردرمانگر یا روانشناس رشد مراجعه کنید.
اختلال روانی‌گویی یا لکنت زبان (Fluency Disorder)
این اختلال به ۲ دسته اصلی زیر تقسیم می‌شود:
- لکنت زبان: بیمار نمی‌تواند یک هجا یا کلمه را بگوید.
- بیان کلمات نامفهوم: فرد ممکن است سریع صحبت کند، کلمات را با هم ترکیب (قاطی) کند و اصلا بخش‌هایی از کلمه‌ها را منقطع بگوید.
نشانه‌های رایج و عمومی این اختلال عبارت‌اند از:
- وقفه‌های غیرطبیعی در حرف زدن
- تکرار کلمات برای مثال می‌گوید: «من من من می‌خوام….»
- کشیدن صداها، مثلا می‌گوید: «مممممن»
یکی از نکات مهم این است که استرس و اضطراب می‌توانند لکنت را تشدید کنند، اما ریشه لکنت فقط روانی نیست، بلکه ممکن است ترکیبی از ژنتیک و عملکرد مغز باشد.
اختلال ارتباط اجتماعی (Social Communication Disorder)
در اختلال ارتباطی اجتماعی، بیمار در استفاده مناسب از زبان در موقعیت‌های اجتماعی دچار مشکل است. یعنی بلد نیست چگونه حرف بزند. به همین دلیل ممکن است آن را با نام «اختلال رفتار ارتباطی» نیز بشنوید که البته اصطلاح رایجی نیست. نشانه‌های آن عبارت‌اند از:
- سختی در شروع یا نگه‌داشتن گفتگو
- رعایت نکردن نوبت در صحبت
- ناتوانی در درک لحن، کنایه یا شوخی
- صحبت کردن زیاد بدون اینکه درک کند طرف مقابل علاقه‌ای برای ادامه گفتگو یا شنیدن حرف ندارد.
اختلال گفتاری ارتباطی (Voice Disorder)
اختلال صوتی به کیفیت، بلندی، یا تن صدا اثر منفی می‌گذارد و باعث می‌شود صدای فرد خشن، گرفته، لرزان، خیلی بلند یا خیلی لرزان باشد. در واقع صدا غیر عادی و متفاوت از صدای طبیعی با توجه به سن و جنسیت است. این اختلال ممکن است به دلایل فیزیولوژیکی، عصبی یا عادت ایجاد شود و بر توانایی فرد در برقراری ارتباط موثر اثر بگذارد.
برخی از شایع‌ترین علائم اختلال صوتی عبارت‌اند از:
- گرفتگی یا خش‌دار بودن صدا
- صدای خیلی بلند یا خیلی ضعیف
- خستگی زودهنگام در زمان حرف زدن
- قطع و وصل شدن یا لرزش صدا
- تودماغی صحبت کردن
- ناهماهنگی میان صدا با سن و جنسیت
آفازی یا زبان پریشی (Aphasia)
این اختلال معمولا در بزرگسالان دیده می‌شود و به دلیل آسیب مغزی مثل سکته مغزی یا ضربه مغزی به وجود می‌آید. علائم آن عبارت‌اند از:
- فراموشی کلمات
- دشواری در جمله‌سازی
- مشکل در خواندن یا نوشتن
- ناتوانی در درک صحبت دیگران یا خواندن و نوشتن
- تلاش زیاد برای گفتن یک جمله ساده
برخلاف اختلالات رشدی، آفازی اغلب ناگهانی و پس از آسیب اتفاق می‌افتد.
علت اختلالات ارتباطی چیست؟
پاسخ علمی و روشن این است که علت اختلال های ارتباطی معمولا ترکیبی از عوامل زیستی، عصبی، رشدی و محیطی است. در واقع، یک علت واحد وجود ندارد، بلکه چندین عامل می‌توانند با هم روی رشد ارتباطی فرد تاثیر بگذارند. مهم‌ترین عوامل اختلال ارتباطی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
عوامل ژنتیکی و وراثتی
برخی اختلالات زبانی و گفتاری در خانواده‌ها ارثی هستند. برای مثال اگر پدر یا مادر در کودکی دچار لکنت بوده‌اند، احتمال دارد کودک‌شان هم به مشکل مشابهی دچار شود.
اختلالات رشدی عصبی
برخی بیماری‌های مغزی در رشد زبان و گفتار اختلال ایجاد می‌کنند، از جمله:
- اوتیسم (ASD): مشکل در ارتباط اجتماعی و زبان
- بیش‌فعالی (ADHD): مشکل در تمرکز و ترتیب دادن به جملات
- فلج مغزی (Cerebral palsy): آسیب به عضلات گفتاری
- سندرم داون (Down syndrome): تاخیر در رشد گفتار و زبان
بیشتر بدانید: بیش فعالی (ADHD) چیست؟
آسیب مغزی یا ناهنجاری‌های عصبی
آسیب به مغز در دوران جنینی، نوزادی یا بزرگسالی می‌تواند توانایی گفتار را مختل کند، مانند:
- سکته مغزی
- آسیب ناشی از تصادف
- عفونت‌های مغزی مثل مننژیت
- تومورها یا بیماری‌های عصبی
اختلال شنوایی، کم‌شنوایی یا ناشنوایی
اگر کودک به‌خوبی صداها را نشنود، نمی‌تواند آنها را یاد بگیرد یا تلفظ کند. برای مثال عفونت‌های مکرر گوش میانی در کودکی می‌توانند به گفتار لطمه بزنند.
عوامل روان‌شناختی و محیطی
محیط ناایمن، محرومیت از تعامل کلامی یا استرس‌های شدید می‌توانند باعث تاخیر گفتاری شوند، مانند:
- کودکانی که در محیط پرتنش مثل خشونت خانوادگی رشد می‌کنند.
- کم‌توجهی والدین یا نداشتن فرصت کافی برای حرف زدن
- دوزبانه بودن خانواده بدون پشتیبانی زبانی کافی
- خجالت یا اضطراب اجتماعی شدید
ناهنجاری‌های فیزیکی دهان و صورت
نقص‌های جسمی در اندام‌های گفتاری می‌تواند بر تلفظ تاثیر بگذارد، مانند:
- شکاف کام یا لب (لب‌شکری)
- ناهنجاری زبان مثل کوتاهی فرنوم (منظور از فرنوم (Lingual Frenum) کوتاهی بند زیر زبان است.)
- مشکلات فک یا دندان‌ها
درمان اختلال های ارتباطی چیست؟
بسیاری از اختلال‌های ارتباطی درمان می‌شوند، به‌ویژه اگر زود آنها را تشخیص دهید و درمان مناسب را شروع کنید. مهم‌ترین راه‌کارهای درمانی عبارت‌اند از:
گفتاردرمانی (Speech Therapy)
تقریبا برای انواع اختلالات ارتباطی، گفتاردرمانی اولین و موثرترین روش درمانی است. گفتاردرمانی به شکل‌های زیر به بیمار کمک می‌کند:
- اصلاح تلفظ و کمک به ادای صحیح کلمات
- تقویت مهارت جمله‌سازی و کاربرد واژگان مناسب
- ارتقای درک زبانی و بهبود توانایی مکالمه
- افزایش روانی گفتار در افراد مبتلا به لکنت
- آموزش مهارتهای گفتگو و رعایت نوبت در کودکان مبتلا به اوتیسم یا اختلالات اجتماعی
درمان‌های گروهی (Group Therapy)
در برخی موارد، شرکت در جلسه‌های گروهی برای تمرین مکالمه یا کنترل اضطراب اجتماعی بسیار موثر است، به‌ویژه برای:
- کودکان با اختلال ارتباط اجتماعی
- افراد دچار لکنت زبان
- و بزرگسالان مبتلا به آفازی پس از سکته مغزی
کاردرمانی
اگر کودک علاوه‌بر اختلال گفتاری، مشکلات حرکتی، تمرکزی یا حسی هم داشته باشد، کاردرمانی می‌تواند کمک‌کننده باشد. مثلا کودک مبتلا به طیف اختلالات اوتیستیک ممکن است هم‌زمان به گفتاردرمانی و کاردرمانی نیاز داشته باشد.
آموزش والدین و محیط درمانی مناسب
رفتار والدین در درمان اختلال روانی ارتباطی نقش حیاتی دارد. گفتاردرمانگر معمولا به والدین یاد می‌دهد که چگونه:
- با کودک تعامل کنند.
- فرصت صحبت کردن به کودک بدهند.
- بازی‌های زبانی انجام دهند.
- از تصحیح تند یا تمسخر پرهیز کنند.
دارو درمانی
در درمان اختلال ارتباطی دارو راه‌حل اصلی نیست، اما در بعضی موارد می‌تواند کمک‌کننده باشد، برای مثال:
- کودکان بیش‌فعال (ADHD) برای بهبود تمرکز در جلسات گفتاردرمانی
- افراد دارای اضطراب اجتماعی شدید یا افسردگی که نمی‌توانند راحت صحبت کنند.
- صرع یا اختلالات عصبی خاص با دارو کنترل می‌شوند.
تجویز دارو فقط توسط روان‌پزشک کودک یا متخصص مغز و اعصاب انجام می‌شود.
وسایل کمک ارتباطی
در مواردی که کودک اصلا توانایی حرف زدن ندارد، مثلا در اوتیسم شدید یا فلج مغزی پزشک استفاده از ابزارهای زیر را برای برقراری ارتباط جایگزین پیشنهاد می‌کند:
- مبادله تصویر (PECS)
- تبلت با نرم‌افزار گفتاری
- زبان اشاره ساده
درمان‌های خانگی و پیگیری مستمر
نقش خانواده در درمان انواع اختلالات ارتباطی بسیار کلیدی و گاهی حتی تعیین‌کننده‌تر از جلسات گفتاردرمانی است. درمان واقعی فقط در اتاق درمانگر اتفاق نمی‌افتد؛ بلکه در خانه بین رابطه کودک و والدین، در نحوه واکنش‌ها، گفتگوها و حتی بازی‌های روزمره شکل می‌گیرد. این راه‌کار‌ها می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- گفتگو با کودک در طول روز
- خواندن کتاب‌های مصور
- تکرار شعرها، بازی با واژه‌ها
- دوری از موبایل و تلویزیون به‌عنوان جایگزین ارتباط زنده
- حمایت عاطفی مستمر
اختلال‌های ارتباطی در چند خط
اختلال ارتباطی پدیده‌ای چندوجهی است که در علوم اعصاب، روانشناسی، گفتاردرمانی و حتی آموزش و پرورش مورد بررسی قرار می‌گیرد. این اختلال‌ها می‌توانند دلایل مختلفی مانند مشکلات رشدی، عصبی، عاطفی یا حتی شرایطی مثل اوتیسم داشته باشند. بسیاری از این اختلالات قابل شناسایی و درمان هستند، مخصوصا اگر خانواده زود متوجه علائم شود و از متخصص کمک بگیرد.
در درمانکده، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید.
سوالات رایج
نشانه اختلال های ارتباطی به نوع آن بستگی دارد، برای مثال اختلال ارتباطی زبانی با علائم زیر خود را نشان می‌دهد:
– دشواری در درک
– ناتوانی در استفاده از واژگان مناسب
– مشکل در ساخت جملات صحیح و منسجم
– ناتوانی در بیان افکار به‌صورت روان
در این شرایط در واقع کودک با ۲ اختلال زیر مواجه است:
۱. اختلال ارتباطی که در طی آن کودک در گفتار، زبان یا مهارتهای اجتماعی کلامی مشکل دارد.
۲. اختلال یادگیری که منجر به بروز مشکل در یادگیری مهارتهای تحصیلی مثل خواندن، نوشتن یا ریاضی می‌شود.
این کودکان برای درمان به برنامه‌های درمانی چند جانبه نیاز دارند.
این اصطلاح به نظر رسمی نیست، اما احتمالا اشاره به اختلالات شخصیت با الگوهای ناسالم ارتباطی دارد. برخی اختلالات شخصیت می‌توانند باعث بروز مشکلات ارتباطی پایدار در بزرگسالی شوند. مثل:
– اختلال شخصیت اجتنابی (کناره‌گیر) یعنی ترس از طرد شدن
– اختلال شخصیت وابسته یعنی ناتوانی در تصمیم‌گیری مستقل
– اختلال شخصیت مرزی یعنی بی‌ثباتی در هیجان و روابط بین‌فردی
خیر. اوتیسم خودش یک اختلال ارتباطی نیست، بلکه یک اختلال رشدی عصبی (Neurodevelopmental Disorder) است. اما در دل اوتیسم، اختلالات ارتباطی بسیار شایع و مهمی وجود دارند. به همین دلیل بسیاری از افراد اوتیسم را با اختلالات ارتباطی در کودکان اشتباه می‌گیرند.
در DSM-5، اختلالات ارتباطی (Communication Disorders) زیر مجموعه اختلالات رشد عصبی (Neurodevelopmental Disorders) هستند.
به نظر می‌رسد انجمن اختصاصی برای اختلالات ارتباطی در ایران به‌طور مشخص وجود ندارد، اما برخی نهادها و انجمن‌های مرتبط با روابط عمومی و گفتاردرمانی به بررسی مشکلات ارتباطی می‌پردازند.
منبع: medicalnewstoday | cincinnatichildrens | psychologytoday
