گسلایت چیست؟ بررسی نشانه‌ها، اثرات و روش‌های مقابله مؤثر

گاهی ممکن است در روابطمان بدون اینکه متوجه باشیم، درگیر نوعی بازی روانی شویم که به تدریج اعتمادبه‌نفس ما را از بین می‌برد. این تخریب روانی باعث می‌شود به تفکر و خود واقعی‌مان شک کنیم و دچار احساس گناه، گیجی و بی‌ارزشی شویم. پشت این احساسات پدیده‌ای به نام گسلایت (Gaslight) قرار دارد که با تحریف واقعیت، انکار و وارونه‌نمایی ذهنی به تدریج روان ما را فرسوده می‌کند. در این مقاله از مجله سلامت درمانکده همراه ما باشید تا در مورد مفهوم گسلایت بیشتر توضیح دهیم و نشانه‌های هشداردهنده آن را بررسی کنیم.

گسلایت چیست؟

گسلایت یا وارونه‌نمایی ذهنی نوعی بازی روانی و دست‌کاری ذهنی در روابط است که طی آن، یک نفر سعی می‌کند واقعیت را به طرف مقابلش به گونه‌ای دیگر نشان دهد تا او به درک، حافظه و حتی سلامت روان خود شک کند. این اصطلاح از فیلم معروفی به نام gaslight-نور گاز و با بازی اینگرید برگمن در سال ۱۹۴۴ گرفته شده است. در آن فیلم، بازیگر نقش منفی نور گاز را کم و زیاد می‌کرد و پس از اینکه همسرش می‌گفت نور گاز در حال کم و زیاد شدن است، او را متقاعد می‌کرد که چنین چیزی واقعیت ندارد و ساخته ذهنش است. این موضوع باعث شد تا همسر نقش منفی فیلم به تدریج احساس کند دیوانه شده است.

در تعریف ساده‌تر این پدیده، باید بگوییم فردی که گسلایت می‌کند، معمولا با انکار رویدادها، تحقیر احساسات یا ارائه اطلاعات غلط سعی دارد طرف مقابل را متقاعد کند که برداشتش از واقعیت نادرست یا اغراق‌آمیز است. در واقع، فرد طوری رفتار می‌کند که انگار شما از لحاظ روانی بی‌ثبات، غیر منطقی و غیر قابل اعتماد هستید. 

به عنوان مثال، با دوست‌تان سر یک ساعت مشخصی قرار دارید و او یک ساعت دیرتر می‌رسد. وقتی شما بابت این تاخیر دلخور می‌شوید، او می‌گوید: “تو خیلی حساسی، از کاه کوه نساز”. در چنین شرایطی شما مورد گسلایت قرار گرفته‌اید. بدین معنی که طرف مقابل نه تنها مسئولیت اشتباه خود را نپذیرفته، بلکه احساس شما را هم بی‌اعتیار کرده است. در واقع، او می‌خواهد حساس بودن شما را پررنگ کند و نشان دهد مشکل از حساسیت بیش از حد شماست و نه تاخیر خودش.

منظور از گسلایت در روانشناسی چیست؟

معنی گسلایت در روانشناسی به عنوان یک الگوی سوءاستفاده روانی شناخته می‌شود که در آن فرد آزارگر به طور مداوم واقعیت را تحریف می‌کند تا فرد قربانی نسبت به ادراک، حافظه یا سلامت روان خود دچار شک و تردید شود. فردی که در معرض این پدیده قرار می‌گیرد، به تدریج دچار سردرگمی و اضطراب می‌شود و اعتمادش را نسبت به خودش و هر چیزی که در حال اتفاق است از دست می‌دهد. گسلایتینگ یکی از اشکال رایج سوءاستفاده از هیجانات است و فرد گسلایتر این رفتار را آگاهانه و از روی عمد انجام می‌دهد. معمولا دست‌کاری روانی توسط گسلایتر با سه هدف زیر صورت می‌گیرد:

• دستیابی قدرت بر قربانی
• لذت بردن از انجام گسلایتینگ
• کنترل روانی بر قربانی

بسیاری از افراد قربانی Gaslight نمی‌دانند چگونه باید از این چرخه معیوب بیرون بیایند. در چنین شرایطی، بهترین راه‌کار مراجعه به دکتر روانشناس باتجربه است. گفتگو با یک روانشناس مجرب به شما کمک می‌کند تا با ذهنی شفاف‌تر در مورد روابط خود فکر کنید و به نتیجه برسید.

گسلایت در رابطه چگونه خود را نشان می‌دهد؟

فرد قربانی گسلایت به راحتی نمی‌تواند علائم این پدیده را تشخیص دهد؛ زیرا به فرد گسلایتر اعتماد دارد و معمولا به این باور رسیده که خودش مقصر است. این نوع دست‌کاری روانی ممکن است در روابط عاشقانه، دوستانه و خانوادگی رخ دهد. برخی افراد در ابتدای رابطه عاطفی متوجه گسلایت نمی‌شوند؛ زیرا فرد آزارگر در ابتدا سعی می‌کند اعتماد طرف مقابل را جلب کند. 

متخصصان سلامت روان برخی از علائمی که نشان می‌دهند فرد درگیر وارونه‌نمایی شده را شامل موارد زیر می‌دانند:

• به خود و ادراکش شک دارد و دائما می‌گوید: “شاید من اشتباه می‌کنم”.
• به حافظه خود شک می‌کند و به طور مداوم می‌پرسند: “آیا چیزها را به درستی به یاد می‌آورم؟”.
• احساس سردرگمی و گیجی دارد و نمی‌تواند به احساسات، خاطرات یا برداشت‌های شخصی‌اش اعتماد کند.
• احساس دیوانگی و غیر منطقی بودن می‌کند.
• احساس بی‌ارزشی یا بی‌کفایتی دارد و به دلیل کاهش اعتمادبه‌نفس، دائما می‌گوید: “من مشکل دارم”.
• وابستگی روانی به فرد گسلایتر دارد و برای سنجش درست یا غلط بودن افکار و احساساتش همیشه از او نظر می‌پرسد.
• به طور مداوم، حتی وقتی اشتباهی نکرده از فرد آزارگر عذرخواهی می‌کند.
• از رفتار فرد آزاردهنده در برابر دیگران دفاع می‌کند و اعتراضی ندارد.

اگر در رابطه عاطفی خود علائم فوق را تجربه می‌کنید، بهتر است از یک روانشناس کمک بگیرید. مشاوره روانشناسی آنلاین این امکان را برای شما فراهم می‌کند که در هر زمان و مکان با بهره‌مندی از خدمات تخصصی خود را از یک رابطه سمی نجات دهید.

حال که با نشانه‌های وارونه‌نمایی ذهنی آشنا شدید، باید بدانید که برخی افراد رفتارهای کنترل‌گر و متضاد نشان می‌دهند که ممکن است با گسلایت اشتباه گرفته شود. مثلا فرد مبتلا به پارانوئید به شدت بدین و شکاک است و ممکن است واقعیت را تحریف کند، اما انگیزه اصلی او برخلاف شخصیت Gaslight که می‌خواهد روی طرف مقابل کنترل روانی داشته باشد، محافظت از خود است نه کنترل بر دیگران. همچنین شخصیت اسکیزوتایپال ممکن است رفتارهای غیر عادی و تحریف از واقعیت داشته باشد، اما او بدون نیت آسیب و فریب عمدی این رفتار را بروز می‌دهد.

تکنیک گسلایت

معمولا فردی که وارونه‌نمایی دارد از تکنیک‌های زیر برای اثرگذاری بر ذهن و روان شریک عاطفی خود استفاده می‌کند:

۱- دروغ‌های آشکار

فرد دارای رفتار وارونه‌نمایی به صورت آشکار به شما دروغ می‌گوید و شما هم متوجه می‌شوید، اما زمانی که اعتراض کنید زیر بار نمی‌رود و به گونه‌ای شما را متقاعد می‌کند که نسبت به خود و وقایعی که رخ داده شک خواهید کرد.

۲- انکار وقایع

با وجود اینکه شما می‌دانید چه اتفاقی افتاده یا چه حرفی زده شده، اما فرد گسلایتر می‌گوید چنین کاری نکرده یا چنین حرفی نزده و شما باید آن را اثبات کنید. در چنین مواقعی، فرد قربانی به حافظه خود شک می‌کند و با خود می‌گوید شاید حرف او درست باشد. در واقع، شما واقعیت خود را زیر سوال می‌برید و واقعیت فرد آزارگر را قبول می‌کنید.

۳- تحریف واقعیت

تحریف واقعیت و دروغ گفتن سنگ بنای افراد گسلایتر است. آن‌ها واقعیت را به شکلی بازگو می‌کنند که خود را بی‌تقصیر یا مظلوم جلوه دهند و شما را مقصر نشان می‌دهند. حتی زمانی که می‌دانید واقعیت چیز دیگری است، فرد گسلایتر طوری حرف می‌زند که قانع می‌شوید حق با اوست و به خودتان شک می‌کنید.

۴- کم‌اهمیت جلوه دادن احساسات

فردی که درگیر بیماری گسلایت است با بی‌اهمیت نشان دادن احساسات شما می‌تواند اعمال قدرت کند. او برای این منظور از جملاتی مانند «چرا اینقدر حساس هستی؟»، « تو زیاد واکنش نشان می‌دهی» و «آرام باش» استفاده می‌کند. این جملات با کوچک شمردن احساسات‌تان موجب می‌شوند که به مرور زمان احساس کنید دائما در حال اشتباه هستید و افکار و احساسات خود را زیر سوال ببرید. در چنین شرایطی ممکن است فرد احساس شرم کند و به مرور زمان منزوی شود.

۵- پرت کردن حواس شما

فرد دارای شخصیت گسلایت‌ قدرت بیان بالایی دارد و با تغییر موضوع یا فرافکنی شما را از اصل ماجرا دور می‌کند. زمانی که شما در مورد حقیقتی از او سوال می‌پرسید یا درباره کاری که انجام داده او را بازخواست می‌کنید، به سرعت سوال شما را با سوال دیگری جواب می‌دهد. این کار باعث می‌شود رشته افکارتان پاره شود و در حالی که خودش از جواب دادن فرار کرده، شما تحت فشار برای پاسخگویی قرار بگیرید.

۶- ایجاد تضاد و گیجی روانی

فرد آزارگر با تغییر مداوم رفتار و گفتار، شما را دچار سردرگمی و وابستگی روانی می‌کند. بدین معنی که ممکن است امروز رفتار محبت‌آمیز و فردا رفتار تحقیرکننده داشته باشد و آن‌قدر این چرخه را ادامه دهد که دیگر رفتارش برای فرد قربانی آزاردهنده نباشد. چرا که فرد قربانی تصور می‌کند این رفتار عادی است و خودش رفتار بی‌ثباتی دارد.

تاثیر وارونه‌نمایی ذهنی بر روابط و فرد

گسلایت اگر مداوم باشد، می‌تواند آسیب جدی به سلامت روان وارد کند و حتی زمینه‌ساز اختلالات روانی شود. افرادی که به طور مداوم در معرض وارونه‌نمایی ذهنی قرار می‌گیرند، به سلامت عقل خود شک می‌کنند و دیگر تشخیص واقعیت از دروغ برایشان دشوار می‌شود. این رفتار، شکل‌دهنده روابط ناسالم و وابسته است که ترک آن غیر ممکن به نظر می‌رسد. 

در ادامه مهم‌ترین پیامدهای گسلایت بر رابطه را بررسی می‌کنیم:

• اعتمادبه‌نفس‌تان را از دست می‌دهید: وارونه‌نمایی ذهنی نوعی سوءاستفاده عاطفی است و می‌تواند تمام اعتمادبه‌نفس شما را از بین ببرد. زمانی که فرد دائما در معرض تحقیر قرار دارد و همه حرف‌ها و کارهایش زیر سوال برده می‌شود، دیگر نمی‌تواند به راحتی واقعیت را تشخیص دهد و مدام به خود شک می‌کند. این موضوع به مرور زمان موجب کاهش اعتمادبه‌نفس، انزوای اجتماعی و اختلالات خلقی مانند افسردگی می‌شود.
• احساس می‌کنید دیوانه شده‌اید: شخصیت وارونه‌نماگر شما را وادار می‌کند که خودتان و سلامت روان‌تان را زیر سوال ببرید. فردی که مورد گسلایت قرار می‌گیرد، دائما از شریک عاطفی خود می‌شنود که دیوانه شده و احمق است. این برچسب‌ها بار روانی زیادی دارند؛ از همین‌رو دائما از خود می‌پرسید: “نکنه واقعا دیوانه شدم؟”
• با مشکل در پروسه درمان مواجه می‌شوید: تشخیص وارونه‌نمایی ذهنی برای فردی که مورد گسلایت قرار گرفته، دشوار است؛ زیرا بسیاری از قربانیان دست‌کاری روانی رفتار شریک عاطفی خود را اشتباه نمی‌دانند و حتی رفتار او را به نوعی« اهمیت‌دادن» تلقی می‌کنند. از طرفی اگر به دنبال درمان باشید، فرد گسلایتر کاری می‌کند که دچار احساس گناه شوید. مثلا می‌گوید: “من همیشه به فکر تو هستم، اما تو ناسپاسی که فکر می‌کنی من قصد آزاردادن تو را دارم و می‌خواهی از دیگران کمک بگیری”

وارونه‌نمایی ذهنی می‌تواند در افراد مبتلا به شخصیت اجتنابی آسیب‌پذیری بیشتری ایجاد کند. این افراد معمولا از طردشدن می‌ترسند و خود را نادیده می‌گیرند؛ بنابراین راحت‌تر در دام رفتارهای کنترل‌گرایانه گرفتار می‌شوند. همچنین افراد درگیر اختلال دو قطبی ممکن است در دوره افسردگی تحت تاثیر گسلایت قرار بگیرند و به سلامت روان خود شک کنند.

در نهایت، وارونه‌نمایی ذهنی منجر به سردرگمی، بی‌ثباتی خلقی و از بین رفتن عزت‌نفس فرد می‌شود، تا جایی که فرد قربانی برای داشتن حمایت عاطفی به فرد گسلایت‌کننده وابستگی شدید پیدا می‌کند. متخصصان سلامت روان معتقدند، افراد مبتلا به اختلال شخصیت ضد اجتماعی و اختلال شخصیت خودشیفته برای تسلط داشتن بر دیگران از این روش استفاده می‌کنند.

رو‌ش‌های مقابله و درمان گسلایت

برای مقابله با این رفتار باید ابتدا نشانه‌های گسلایت را بشناسید. در برخی موارد، فرد آزارگر ممکن است ویژگی‌هایی از اختلال odd یا مازوخیسم را از خود نشان دهد. از همین‌رو متخصصان سلامت روان توصیه می‌کنند، رفتارهایی مانند زیر پا گذاشتن قوانین و چارچوب‌ها را در شریک عاطفی خود جدی بگیرید. همچنین اگر نمی‌دانید نشانه مازوخیسم چیست، حتما مقاله مرتبط با آن را در درمانکده بخوانید. 

پس از آگاهی از علائم Gaslight با خودتان صادق باشید و بررسی کنید که این نشانه‌ها در رابطه عاطفی شما وجود دارند یا خیر. در صورتی که یک یا چند نشانه وارونه‌نمایی ذهنی را در رابطه خود پیدا کردید، به تدریج از فرد گسلایتر فاصله بگیرید و در صورت امکان مکالمه و تماس را با او به حداقل برسانید. 

اگر مجبور به ارتباط هستید، خود را نسبت به اتهامات آن‌ها بی‌تفاوت و آرام نشان دهید و عصبانی نشوید. چنین رفتاری نشان می‌دهد که شما اعتمادبه‌نفس بالا و خودکنترلی دارید. فرد گسلایتر در چنین وضعیتی به هدف خود، یعنی ناراحت شدن شما و در موضع ضعف قرار گرفتن، نمی‌رسد. زمانی که فرد با دست‌کاری روانی قصد دارد شما را زیر سوال ببرد، از او توضیح بیشتری بخواهید و با آرامش بگویید: “من به یاد دارم که تو چه حرفی زدی”. اما اگر احساس کردید او کوتاه نمی‌آید و فقط حرف خودش را می‌زند، بحث نکنید و بی‌تفاوت باشید.

همچنین اگر احساس کردید در حال تاثیر گرفتن از فرد گسلایت‌کننده هستید، یک دفتر خاطرات آماده کنید و نقاط قوت و ویژگی‌های مثبت خود را درون آن بنویسید تا در چنین مواقعی با مرور آن‌ها مجدد به یاد بیاورید که آن‌چه دیده‌اید، شنیده‌اید یا تجربه کرده‌اید، درست است نه صرفا آن چیزی که شخصیت Gaslight می‌گوید. در نهایت، برای درمان این رفتار از روان‌درمانگر کمک بگیرید تا به شما در شناخت ابعاد مختلف رابطه‌تان کمک کند. گفتگو با یک روانشناس راهی موثر برای بازسازی اعتمادبه‌نفس، بازنگری در رابطه و تصمیم‌گیری آگاهانه است.

راهنمای مراجعه به پزشک

گسلایت یا وارونه‌نمایی ذهنی شدیدترین نوع سوءاستفاده روانی در رابطه است. فرد گسلایت‌کننده با تحریف واقعیت، انکار وقایع و ایجاد شک و تردید در ذهن فرد مقابل، سلامت روان و عزت‌نفس او را تضعیف می‌کند. شناخت نشانه‌های وارونه‌نمایی ذهنی و درک عمیق تاثیرات آن، نقش مهمی در جلوگیری از تداوم این رفتار و محافظت از خود دارد. 

ما در این مقاله از مجله درمانکده شما را با مفهوم و تاثیر Gaslight بر رابطه آشنا کردیم. اگر سوالات بیشتری در این زمینه دارید، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و از بهترین پزشکان متخصص مانند دکتر روانشناس باتجربه مشورت بگیرید. همچنین درمانکده امکان دریافت نوبت اینترنتی جهت مراجعه حضوری یا مشاوره آنلاین تلفنی، متنی و تصویری را برای شما فراهم کرده است.

سوالات متداول

منابع: medicalnewstoday | clevelandclinic | verywellmind