لکنت زبان یا استاترینگ (Stuttering) اختلالی در جریان طبیعی گفتار است که هم کودکان و هم بزرگسالان را درگیر می‌کند. برخی افراد تنها در موقعیت‌های خاص دچار لکنت می‌شوند، در حالی که برای برخی این مشکل دائمی‌تر است. روان‌شناسان گرفتگی زبان را ترکیبی از عوامل عصبی، روانی و زبانی می‌دانند؛ به‌ویژه زمانی که پای اضطراب، استرس یا خجالت در میان باشد. در این مقاله از مجله سلامت درمانکده به این موضوع می‌پردازیم که لکنت زبان چیست، چه انواعی دارد و چگونه درمان می‌شود.
فهرست محتوا
لکنت زبان در کودکان چیست؟
گرفتگی زبان و زبان بند آمدن در کودکان باعث می‌شود تا در طی آن کودک در گفتار خود صداها را تکرار یا کلمات را نصفه و نیمه بیان کند. این موضوع جریان طبیعی صحبت کردن را مختل می‌کند. برای مثال لکنت زبان در کودکان 3 ساله بیشتر به شکل تکرار ساده صداها یا کلمات، مانند «ما-ما-مامان» یا «ب-ب-بیا» ظاهر می‌شود که معمولا هنگام هیجان، خستگی یا تلاش برای بیان سریع یک فکر اتفاق می‌افتد. در این سن چون مهارتهای زبانی هنوز در حال شکل‌گیری هستند، لکنت بیشتر به رشد طبیعی زبان مرتبط است تا مشکل جدی. بسیاری از کودکان بدون نیاز به مداخله خاص درمانی با گذر زمان و حمایت مناسب، از این مرحله عبور می‌کنند.
این در حالی است که لکنت زبان در کودکان 6 ساله کمی متفاوت است. مهارتهای گفتاری کودکان در این سنین پیشرفته‌تر هستند و اگر لکنت ادامه داشته باشد، می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات عمیق‌تر مانند استرس یا اضطراب باشد. مثلا وقتی کودک در مدرسه باید جلوی جمع صحبت کند، تپق می‌زند چون خجالت می‌کشد و می‌ترسد دیگران به حرف‌هایش توجه نکنند یا مسخره‌اش کنند. این اضطراب باعث می‌شود کنترل گفتار برای او سخت و لکنت شدیدتر شود.
علت لکنت زبان چیست؟
لکنت کلام می‌تواند دلایل گوناگونی داشته باشد و معمولا ناشی از ترکیب عوامل ژنتیکی، عصبی و روان‌شناختی است. برخی افراد به‌صورت ارثی زمینه لکنت را دارند، اما در بسیاری موارد شرایط روانی یا اتفاقات ناگهانی باعث بروز یا تشدید آن می‌شوند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ترس
یکی از شایع‌ترین دلایل، لکنت زبان از ترس است. برای مثال کودکی را تصور کنید که شاهد دعوای شدید والدین خود بوده یا ناگهان در اتاق تاریک گیر افتاده؛ چنین تجربه‌ای ممکن است ترس شدیدی در او ایجاد کند. این ترس شدید می‌تواند سیستم عصبی را تحت فشار قرار دهد و باعث بروز لکنت در گفتار کودک شود. این نوع لکنت معمولا ناگهانی و مرتبط با یک رویداد مشخص است.
اضطراب
اگر به‌طور دقیق بخواهیم بگوییم اضطراب چیست، می‌توان گفت اضطراب نوعی نگرانی دائمی و شدید نسبت به آینده است، حتی وقتی هیچ خطر واقعی وجود ندارد. برای مثال ممکن است این نگرانی در کودک وجود داشته باشد که اگر خوب صحبت نکند از سوی همکلاسی‌هایش مسخره شود. این اضطراب دائمی زمینه برای لکنت زبان در او تقویت می‌کند.
خجالت
در پاسخ به اینکه خجالت چیست باید گفت خجالت حالتی از احساس شرمندگی یا ترس از قضاوت دیگران است، به‌خصوص در جمع. تصور کنید کودکی که در خانه روان صحبت می‌کند، اما وقتی در مهمانی خانوادگی از او می‌خواهند شعری بخواند، به‌طور ناگهانی دچار لکنت می‌شود. این نشانه خجالت است. در چنین مواقعی، کودک نگران است که دیگران به او بخندند یا نتواند خوب حرف بزند و این نگرانی گفتارش را مختل می‌کند.
لکنت زبان بعد از فشار عصبی
همه ما می‌دانیم استرس چیست و چگونه فشار عصبی می‌تواند سلامتی فرد را تهدید کند. فشار عصبی زمانی اتفاق می‌افتد که شما درگیر احساسات شدید و مداوم مانند نگرانی، تنش یا تعارض‌های درونی باشید. برای مثال، نوجوانی که به‌طور مداوم تحت فشار تحصیلی است و از انتقاد والدین یا معلمان می‌ترسد، ممکن است به تدریج دچار لکنت شود. این نوع لکنت معمولا تدریجی است و با شدت گرفتن اضطراب یا استرس بدتر می‌شود.
لکنت زبان بعد از سکته مغزی
گاهی‌اوقات لکنت می‌تواند ناشی از آسیب‌های مغزی مانند سکته مغزی باشد. در این حالت سکته، بخشی از مغز را که مسئول کنترل گفتار است، درگیر می‌کند. فردی که قبلا روان صحبت می‌کرد، پس از سکته ممکن است نتواند کلمات را درست ادا کند یا دچار تکرار و مکث‌های غیرطبیعی در گفتار شود. این نوع لکنت بیشتر در بزرگسالان دیده می‌شود و به دلیل آسیب عصبی است، نه عامل روانی.
انواع لکنت زبان چیست؟
در طبقه‌بندی لکنت کلام ۲ اصطلاح لکنت تونیک (Clonic) و کلونیک (Clonic) داریم که برای توصیف ویژگی‌های گفتاری لکنت کاربرد دارند.
- در لکنت تونیک فرد انقباض پایدار و غیرارادی را در عضلات گفتاری مانند لب‌ها، زبان یا تارهای صوتی تجربه می‌کند. این انقباض باعث ایجاد انسدادی موقت در مسیر جریان هوا یا صدا می‌شود و گفتار طبیعی را مختل می‌کند. در چنین شرایطی، تلاش فرد برای بیان واژه با مکث یا توقفی محسوس همراه است، چرا که عضلات مربوط به گفتار در وضعیت قفل‌شده قرار می‌گیرند. به‌عنوان مثال هنگام تلاش برای گفتن کلمه «گربه»، ممکن است فرد بر روی صدای ابتدایی «گ» گیر کند و آن را برای چند لحظه به صورت کشیده نگه دارد: «گـــــ… گربه»، و سپس ادامه واژه را به‌صورت ناگهانی و با فشار بیان کند.
- در لکنت کلونیک فرد دچار تکرار سریع و مکرر صداها، هجاها یا کلمات می‌شود. این تکرارها معمولا بدون توقف طولانی یا تنش شدید عضلانی رخ می‌دهند و باعث می‌شوند گفتار به صورت متناوب و «پرش‌دار» به نظر برسد. مثلا فرد کلمه‌ای مثل «بابا» را این‌طور تلفظ می‌کند: «ب-ب-ب-با».
براساس نوع گفتار می‌توان برای لکنت طبقه‌بندی زیر را در نظر گرفت:
لکنت زبانی رشدی (Developmental Stuttering)
این نوع لکنت در دوران کودکی و هنگام یادگیری زبان و گفتار بروز می‌کند و معمولا بین ۲ تا ۵ سالگی شروع می‌شود. علت اصلی آن پیچیدگی‌های رشد زبان است. مثلا کودکی ۳ ساله هنگام صحبت می‌گوید: «م-م-مامان می‌خوام آب بخورم.»
لکنت زبانی نوروژنیک (Neurogenic Stuttering)
این نوع لکنت ناشی از آسیب‌های عصبی یا مغزی است، مثلا پس از سکته مغزی، ضربه مغزی یا بیماری‌های عصبی. برای مثال فردی پس از سکته مغزی در گفتار خود دچار لکنت شده و می‌گوید:«م-م-می‌خوام برم خونه».
لکنت زبانی روانی (Psychogenic Stuttering)
این نوع گرفتگی زبان به دلیل عوامل روانی مانند استرس شدید، ضربه روحی یا فشارهای روانی ناگهانی ایجاد می‌شود و منشا جسمی یا عصبی ندارد.
لکنت زبانی عضلانی یا اسکلتی (Organic or Physiological Stuttering)
این نوع لکنت به دلیل مشکلات فیزیکی و عضلانی در دستگاه گفتاری مانند نقص در عضلات زبان، لب‌ها یا تارهای صوتی به وجود می‌آید.
عوارض لکنت زبان چیست؟
از مهم‌ترین عوارض گرفتگی زبان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کاهش اعتماد به نفس: کسانی که لکنت دارند احساس می‌کنند توانایی برقراری ارتباط موثر با دیگران را ندارند. این فکر باعث می‌شود در جمع خجالت بکشند و کمتر در گفتگوها شرکت کنند.
- اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی: بسیاری از افرادی که لکنت دارند، برای جلوگیری از احساس شرمندگی یا مورد تمسخر قرار گرفتن، از سخنرانی، صحبت در جمع و حتی مکالمات روزمره خودداری می‌کنند. مثلا کودکی که ممکن است در کلاس درس کمتر به سوالات معلم پاسخ دهد، یا بزرگسالی که از برقراری مکالمه تلفنی اجتناب کند.
- اضطراب و استرس مزمن: خود لکنت باعث افزایش استرس و اضطراب می‌شود و این چرخه معیوب لکنت را تشدید می‌کند و باعث ایجاد فشار روانی می‌شود.
- تاثیر بر تحصیل و شغل: کودکانی که لکنت دارند در کلاس‌های درس کمتر مشارکت می‌کنند و این موضوع روی پیشرفت تحصیلی‌شان تاثیر منفی می‌گذارد. بزرگسالان هم ممکن است به دلیل لکنت از پیشرفت شغلی یا فرصت‌های کاری صرف‌نظر کنند.
- احساس تنهایی و انزوا: گاهی لکنت باعث می‌شود بیماران به دلیل مشکلات ارتباطی دچار حس تنهایی شوند و از دیگران فاصله بگیرند.
روش درمان لکنت زبان چگونه است؟
درمان لکنت زبان یک فرآیند چندجانبه است و با توجه به نوع و شدت آن روش‌های مختلفی وجود دارد. قبل از هر چیز باید گفت راهی برای درمان سریع لکنت زبان وجود ندارد. درمان یک مسیر تدریجی است که با حمایت خانواده خیلی راحت‌تر پیش می‌رود.
گفتار درمانی (Speech Therapy)
بیشتر درمان‌های موفق روی گفتار درمانی تمرکز دارند. در طی آن یک گفتاردرمانگر با تمرین‌های مخصوص به شما کمک می‌کند تا نحوه حرف زدن‌تان را آرام‌تر و بدون فشار پیش ببرید. مثلا به شما یاد می‌دهد چطور نفس عمیق بکشید و آرام صحبت کنید یا اینکه چطور کلمات را با ریتم ملایم‌تر و بدون عجله بگویید.
اگر در این زمینه به کمک متخصص گفتار درمانی نیاز دارید می‌توانید از طریق پلتفرم درمانکده از بهترین پزشکان گفتار درمانی نوبت مشاوره آنلاین بگیرید یا برای مراجعه حضوری، اینترنتی وقت ملاقات رزرو کنید.
کنترل استرس و اضطراب
لکنت زبان خیلی وقت‌ها با استرس، اضطراب یا خجالت بدتر می‌شود. بنابراین کنار تمرین‌های گفتاری، باید به احساسات فرد هم توجه کنید. روانشناس رفتاری یا مشاور کمک می‌کند که یاد بگیرید چطور می‌توانید استرس و اضطراب‌تان را مهار کنید.
نقش خانواده
یکی از مهم‌ترین بخش‌های درمان حمایت خانواده است. به جای اینکه از لکنت بچه یا عزیزان‌تان ناراحت شوید، با آرامش و صبر همراه‌شان باشید تا فشار کمتری را تحمل کنند. مثلا وقتی کودک وسط حرف زدن دچار لکنت می‌شود، قطعش نکنید و با لبخند او را همراهی کنید.
استفاده از فناوری
استفاده از فناوری در درمان لکنت زبان در سال‌های اخیر نقش پررنگ‌تری پیدا کرده است و به عنوان یک ابزار کمکی در کنار گفتاردرمانی سنتی استفاده می‌شود. این فناوری‌ها معمولا برای کاهش فشار روانی، بهبود مهارتهای گفتاری و ایجاد تمرین‌های تعاملی به کار می‌روند. در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:
دستگاه‌های بازخورد شنیداری (DAF – Delayed Auditory Feedback)
این دستگاه یک دستگاه الکترونیکی یا نرم‌افزاری است که باعث می‌شود شما صدایتان را با یک تاخیر جزیی مثلا ۵۰ تا ۲۰۰ میلی‌ثانیه‌ای بشنوید. این تاخیر باعث می‌شود مغزتان به شکل متفاوتی روی گفتار تمرکز کند و ناخودآگاه آهسته‌تر، شمرده‌تر و روان‌تر صحبت کنید.
به طور ساده عملکرد این دستگاه را می‌توان به این شکل توضیح داد: مغز ما عادت دارد هنگام حرف‌زدن صدای خود را هم‌زمان بشنود. وقتی این صدا با تاخیر به گوش برمی‌گردد، مغز فریب می‌خورد و برای تطبیق گفتار با صدای برگشتی، خودبه‌خود سرعت صحبت را کم می‌کند و کنترل بیشتری روی گفتار پیدا می‌کند.
این دستگاه می‌تواند برای افراد زیر مناسب باشد:
- بزرگسالانی که لکنت زبان خفیف تا متوسط دارند و در محیط‌های استرسی یا رسمی مثل محل کار یا جلسه دچار لکنت می‌شوند.
- نوجوانان بالای ۱۲ سال که قدرت درک تمرین و همکاری دارند.
- افرادی که لکنت‌شان بیشتر شامل تکرار یا کشیدن کلمات است.
به نظر می‌رسد DAF به صورت موقت می‌تواند در کاهش لکنت تاثیر قابل توجهی داشته باشد، به‌ویژه در شرایطی که فرد دچار اضطراب یا فشار روانی شده باشد، اما اثر آن دائمی نیست یعنی به‌تنهایی درمان نیست بلکه تنها کمک‌کننده است.
این فناوری به شکل دستگاه‌های مستقل یا اپلیکیشن‌های موبایلی در دسترس است.
اپلیکیشن‌های موبایلی تمرین گفتار
برخی اپلیکیشن‌ها مخصوص تمرین‌های لکنت طراحی شده‌اند. این برنامه‌ها معمولا تمرینات گفتاری، بازی‌های کلامی، تمرین تنفس و حتی بازخورد شنیداری دارند. مزیت آن‌ها این است که می‌توانید در خانه، بدون استرس با آن‌ها تمرین کنید.
واقعیت مجازی (VR)
در برخی مراکز پیشرفته از واقعیت مجازی برای قرار دادن بیمار در موقعیت‌های واقعی مثل کلاس درس، مصاحبه شغلی یا گفت‌وگو با دوستان استفاده می‌شود. این تکنولوژی کمک می‌کند فرد در شرایط شبه‌واقعی، اضطراب را کنترل و صحبت‌کردن را تمرین کند.
آیا درمان لکنت زبان با عمل جراحی امکان دارد؟
درمان لکنت زبان با عمل جراحی یکی از موضوعات پربحث و گاهی گمراه‌کننده است، چون برخلاف آنچه بعضی‌ها فکر می‌کنند، لکنت زبان معمولا با جراحی درمان نمی‌شود. لکنت زبان یک اختلال عملکردی در سیستم گفتار و روانی است، نه یک مشکل فیزیکی ساده که با جراحی برطرف شود. اما در برخی موارد خاص و نادر، عمل جراحی می‌تواند نقش حمایتی یا درمانی غیرمستقیم داشته باشد. برای مثال اگر ساختار زبان، کام، فک یا دیگر اجزای دهان به‌گونه‌ای باشد که مانع حرکت روان زبان شود، ممکن است پزشک جراحی اصلاحی دهان یا زبان را توصیه کند. همچنین در مواردی که لکنت ناشی از آسیب به مغز باشد مثل سکته مغزی، ضربه به سر و تومور، اگر پزشک متخصص مغز و اعصاب تشخیص دهد که جراحی می‌تواند آسیب مغزی را اصلاح کند، احتمال دارد بعد از جراحی، لکنت هم بهبود یابد.
بهترین راه درمان لکنت زبان عصبی در بزرگسالان چیست؟
در لکنت عصبی، سیستم عصبی سالم است یعنی مغز و عضلات دهان مشکلی ندارند اما سیستم روانی و احساسی فرد تحت فشار قرار گرفته است. این افراد به درمان‌های ترکیبی گفتاردرمانی و روان‌درمانی نیاز دارند، چون ریشه مشکل هم در ذهن (روان) و هم در گفتار است.
لکنت کلام در چند خط
لکنت زبان اغلب ترکیبی از عوامل عصبی، روانی و الگوهای نادرست گفتاری است. برای درمان موفق آن به مجموعه‌ای از روش‌ها نیاز دارید، از گفتاردرمانی تخصصی گرفته تا مداخلات روانشناسی رفتاری. نکته کلیدی، تشخیص به‌موقع، انتخاب مسیر درمان مناسب و پیوستگی در تمرین‌ها است. هرچه درمان زودتر شروع شود، احتمال موفقیت بیشتر خواهد بود. ما در این مقاله از مجله درمانکده شما را با علل، انواع و روش‌های درمان لکنت کلام آشنا کردیم. شما می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله دکتر آنلاین گفتار درمانی مشورت کنید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر گفتار درمانی از متخصص مورد نظر خود نوبت بگیرید.
سوالات رایج
اولین قدم، مراجعه به گفتار درمانگر کودک است. هر چه زودتر درمان شروع شود، نتیجه بهتر است. در خانه هم با کودک با صبر، آرامش و بدون تصحیح مداوم حرف بزنید.
غذا تاثیر مستقیم روی لکنت ندارد، اما تغذیه سالم مثل مصرف میوه، سبزی، امگا ۳ و پرهیز از کافئین زیاد به کاهش اضطراب و سلامت عصبی کمک می‌کند.
طب سنتی می‌تواند در کاهش استرس و اضطراب کمک کند مثلا دمنوش گل گاوزبان یا بادرنجبویه، اما درمان اصلی لکنت نیست و نباید جایگزین گفتاردرمانی شود.
هیچ قرص خاصی برای درمان قطعی لکنت وجود ندارد. اما گاهی در لکنت‌های عصبی یا شدید، روانپزشک ممکن است در کنار گفتاردرمانی داروهای ضد اضطراب یا افسردگی را تجویز کند.
جراحی با لیزر برای لکنت زبان بیشتر تبلیغاتی و غیر‌مستند است. هیچ شواهد علمی معتبر در سطح جهانی وجود ندارد که نشان دهد درمان لکنت با لیزر اثربخش است.
لکنت ناگهانی در کودکان معمولا بر اثر فشارهای روانی مانند شروع مهدکودک، تولد خواهر یا برادر یا حتی ترس از تنهایی رخ می‌دهد. این لکنت‌ها گاهی موقتی هستند اما نیاز به بررسی تخصصی دارند.
در بزرگسالان، لکنت ناگهانی می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات جدی‌تر مثل سکته مغزی، آسیب مغزی یا فشار عصبی شدید باشد. در این شرایط مراجعه فوری به پزشک متخصص مغز و اعصاب ضروری است.
منبع: clevelandclinic | asha | mayoclinic
