تحلیل رفتار کاربردی ABA؛ بررسی انواع، مزایا و محدودیت‌ها

آیا فرزندتان در تعامل با دیگران یا برقراری تماس چشمی با آن‌ها مشکل دارد؟ آیا از تاخیر رشد زبانی رنج می‌برد؟ اگر فرزندی با اختلال اوتیسم داشته باشید، احتمالا می‌دانید که چنین مشکلاتی چقدر می‌توانند زندگی کودک را تحت تاثیر قرار دهند. بنابراین ممکن است بخواهید از روش‌های مختلف نظیر تحلیل رفتار کاربردی یا رویکرد ABA برای مقابله با آن‌ها استفاده کنید.

تحلیل رفتار کاربردی در اوتیسم به عنوان استاندارد طلایی شناخته شده و به طور گسترده برای بهبود مهارت‌ها و کاهش رفتارهای مشکل‌ساز استفاده می‌شود. با این حال انتقادات جدی نسبت به رویکردها و تاثیرات آن وجود دارد. در این مقاله از مجله درمانکده به بررسی اصول اصلی تحلیل رفتار کاربردی و مزایا و معایب آن می‌پردازیم تا درک بهتری از این روش درمانی پیدا کنید. با ما همراه باشید.

تحلیل رفتار کاربردی چیست؟

رویکرد ABA‌ یک نوع رفتاردرمانی برای افراد مبتلا به اوتیسم و سایر اختلالات رشدی است. این روش بر این اصل استوار است که اگر رفتاری پاداش بگیرد، احتمال تکرار آن افزایش می‌یابد. به بیان ساده‌تر، وقتی رفتار مطلوب تقویت شود، بیشتر دیده می‌شود و وقتی تقویت نشود، رفته‌رفته کاهش می‌یابد و حتی ممکن است کاملا از بین برود.

تحقیقات نشان داده‌اند که ABA تاثیر قابل‌توجهی بر مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی دارد. در بعضی مطالعات هم مشاهده شده است که اگر این روش در سال‌های ابتدایی زندگی (قبل از چهار سالگی) و بیش از ۲۰ ساعت در هفته انجام شود، می‌تواند پیشرفت چشمگیری در رشد کودک ایجاد کند و حتی نیاز به بعضی خدمات را در آینده کاهش دهد.

اگر می‌خواهید در مورد نحوه درمان مشکلات سلامت روان اطلاعات بیشتری کسب کنید، مقاله «روان درمانی چیست» و «هنر درمانی چیست» را بخوانید.

تغییرات ABA در گذر زمان

رفتاردرمانی ABA بر اصول رفتارگرایی به‌ویژه شرطی‌سازی عاملی (کنشگر) استوار بوده و توسط دکتر ایوار لوواس ابداع شده است. دکتر لوواس بر این باور بود که می‌توان علائم رفتاری اوتیسم را تعدیل یا خاموش کرد و مهارت‌های رفتاری و اجتماعی را به فرد آموزش داد.

در ابتدایی‌ترین شکل‌های ABA، زمانی که کودک قادر به نشان دادن رفتار مطلوب نبود، از تقویت منفی یا حتی تنبیه استفاده می‌شد. اما امروزه این رویکرد دستخوش تغییر شده است. چرا که اوتیسم یک نوع نورودایورسیتی (تنوع عصبی) در نظر گرفته می‌شود؛ به این معنی که لزوما اختلال نیست؛ بلکه به دلیل تفاوت در نحوه پردازش اطلاعات توسط مغز رخ می‌دهد.

این دیدگاه معتقد است که اوتیسم فقط به این دلیل اختلال محسوب می‌شود که جامعه انتظار دارد همه افراد به شکل نوروتیپیکال رفتار کنند. اصطلاح نوروتیپیکال به افرادی اشاره دارد که افکار و رفتار آن‌ها توسط عموم مردم عادی تلقی می‌شود.

انواع تحلیل رفتار کاربردی

مداخلات متنوعی وجود دارند که می‌توانند به عنوان بخشی از رفتاردرمانی ABA مورد استفاده قرار گیرند، از جمله:

۱. آموزش آزمایشی گسسته

آموزش آزمایشی گسسته (DTT) شامل تقسیم کردن یک مهارت به مراحل کوچک‌تر و آموزش آن به صورت گام‌به‌گام است. در این روش، وقتی فرد رفتار مورد نظر را به‌‌درستی انجام می‌دهد، تقویت مثبت (مانند تشویق، جایزه یا توجه مثبت) دریافت می‌کند. اما اگر پاسخ نادرست یا نامطلوب باشد، پاداشی داده نمی‌شود.

۲. مداخله رفتاری فشرده اولیه

مداخله رفتاری فشرده اولیه (EIBI) یک مثال برای روش ABA

است که برای آموزش مهارت‌های اجتماعی، ارتباطی و عملکردی به کودکان خردسال استفاده می‌شود. در EIBI پیشنهاد می‌شود کودک ۲۰ تا ۴۰ ساعت در هفته درگیر درمان باشد. شواهد نشان می‌دهد رعایت این نکته می‌تواند بیشترین موفقیت را به‌ویژه زمانی که درمان قبل از ۲ سالگی آغاز شود، به همراه داشته باشد.

۳. روش درمانی دنور

روش درمانی دنور (ESDM) بیشتر برای کودکان اوتیستیک در بازه سنی ۱۲ تا ۴۸ ماهگی کاربرد دارد. در این نوع روش تحلیل رفتار کاربردی از فعالیت‌های بازی‌محور برای پرورش مهارت‌های شناختی، اجتماعی و زبانی کودک استفاده می‌شود.

در ESDM به طور هم‌زمان چند هدف در یک فعالیت دنبال می‌شود. به عنوان مثال، ممکن است یکی از اهداف این باشد که کودک شکل مثلث را یاد بگیرد. بنابراین از او خواسته می‌شود قطعه مثلثی شکل پازل را انتخاب کند. هدف دیگر ممکن است تقویت مهارت‌های حرکتی باشد. پس کودک باید بتواند قطعه مثلثی را در جای درست پازل قرار دهد.

۴. آموزش محیط طبیعی

بعد از اینکه فرد تمرینات ABA مرتبط با آموزش آزمایشی گسسته را انجام داد و مهارت‌های مورد نظر را آموخت، شروع به یادگیری و تمرین آن‌ها در محیط‌های طبیعی‌تر می‌کند. برای مثال، کودک ممکن است یک مهارت خاص را بیاموزد و سپس شروع به تمرین آن در خانه یا مدرسه کند.

۵. درمان جامع

این رویکرد درمان‌هایی را ارائه می‌دهد که معمولا چند ساعت در روز طول می‌کشند. در این روش، درمانگر جلسات درمان را اغلب در محیط‌های مختلف مانند خانه و مدرسه برگزار می‌کند.

درمانگر مستقیما با کودک در ارتباط است. اما ممکن است مهارت‌هایی که امکان استفاده از آن‌ها خارج از جلسات درمانی وجود دارد را به والدین یا مراقبان او آموزش دهد.

۶. درمان متمرکز

این نوع درمان بر یک موقعیت یا مشکل خاص که فرد در آن با چالش روبه‌رو است، تمرکز دارد. همچنین ممکن است مهارت‌های مشخصی که فرد به تقویت آن‌ها نیاز دارد را هدف قرار دهد. درمان متمرکز معمولا به صورت انفرادی اجرا می‌شود، اما ممکن است لازم باشد فرد مهارت‌ها را در گروه‌های کوچک یا در محیط‌های اجتماعی تمرین کند.

۷. درمان پاسخ محوری

درمان پاسخ محوری (PRT) بر بازی و فعالیت‌هایی متمرکز است که به‌ طور طبیعی در زندگی روزمره کودک وجود دارند. در حقیقت، PRT از علاقه و توجه کودک برای آموزش او بهره می‌برد. در این روش، درمانگر از کودک پیروی می‌کند؛ یعنی تا زمانی که کودک به یک فعالیت خاص علاقه نشان ندهد، درمانگر به سراغ آن نمی‌رود.

مراحل تحلیل رفتار کاربردی

درمان مبتنی بر ABA معمولا شامل چند مرحله مختلف است و بر اساس نیازهای خاص هر فرد تنظیم می‌شود. این مراحل عبارت‌اند از:

• ارزیابی: ارزیابی اولین مرحله رفتاردرمانی ABA است. در این مرحله، کودک یا فرد مورد نظر با درمانگر ملاقات می‌کند تا نقاط قوت، ضعف‌ها، نیازها و اهداف او بررسی شود. درمانگر بر اساس این اطلاعات یک برنامه درمانی اختصاصی طراحی می‌کند.
• درمان: در این مرحله از تکنیک‌های مختلفی برای دستیابی به اهداف تعیین‌شده استفاده می‌شود. مدت زمان هر جلسه ممکن است فقط یک ساعت باشد، اما اغلب چند ساعت طول می‌کشد.
• آموزش مراقبان: آخرین مرحله ABA شامل آموزش والدین، سایر مراقبان و اعضای خانواده است. روانشناسی خانواده درمانی به افراد کمک می‌کند رفتارهای مطلوب را در محیط خانه، مدرسه و اجتماع حفظ و تقویت کنند.

اگر به آشنایی با سایر روش‌های درمانی در حوزه روانشناسی علاقه‌مند هستید، پیشنهاد می‌کنیم مقاله «مهمترین خصوصیات مشاوره وجودی« را مطالعه کنید.

رویکرد ABA در چه مواردی توصیه می‌شود؟

اگرچه تحلیل رفتار کاربردی اغلب به عنوان درمان اوتیسم معرفی می‌شود، اما می‌تواند در طیف گسترده‌ای از شرایط موثر باشد. این شرایط شامل موارد زیر هستند:

• اختلالات اضطرابی
• اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD)
• اختلال شخصیت مرزی (BPD)
• اختلالات مربوط به رشد
• اختلال وسواس فکری عملی  (OCD)
• اختلال استرس پس از سانحه  (PTSD)
• مشکلات خواب
• اختلال مصرف مواد مخدر

امروزه برای درمان مشکلات سلامت روان راه‌کارهای متنوعی مثل موسیقی درمانی و روایت درمانی وجود دارد که هر کدام از آن‌ها مزایا و معایب خاص خود را دارند.

فواید تحلیل رفتار کاربردی

رویکرد ABA اوتیسم را درمان نمی‌کند. با این حال، می‌توان از آن برای آموزش رفتارهای مطلوب و کاهش یا حذف رفتارهای نامطلوب استفاده کرد.

برای مثال، ABA در کودکان اوتیستیک برای کاهش بهانه‌گیری، آموزش آرام نشستن یا استفاده از کلمات برای بیان خواسته‌ها به‌کار می‌رود. همچنین برای تشویق کودک به انجام مهارت‌های ساده یا پیچیده مانند مسواک زدن صحیح یا تقسیم اسباب‌بازی‌ها با سایر کودکان استفاده می‌شود.

از مهم‌ترین اثرات مثبت ABA می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• یادگیری و تمرین مهارت‌های اجتماعی
• کاهش رفتارهای مشکل‌ساز
• بهبود حافظه و توانایی‌های شناختی
• بهبود روابط عاطفی با دیگران
• ارتقای مهارت‌های زبانی و ارتباطی
• افزایش تمرکز و توجه
• آموزش مهارت‌های زندگی روزمره
• مدیریت احساسات از جمله پرخاشگری و اضطراب

نقاط قوت رفتاردرمانی ABA

تحلیل رفتار کاربردی به دلایل زیر به یک روش درمانی محبوب تبدیل شده است:

• کاربرد گسترده: ABA فقط به درمان اوتیسم کمک نمی‌کند؛ بلکه برای کنترل انواع مختلفی از اختلالات قابل استفاده است.
• برنامه‌ریزی شخصی‌سازی‌شده: درمانگر با توجه به نیازها، توانایی‌ها و شرایط خاص فرد می‌تواند یک برنامه درمانی ویژه برای او طراحی کند.
• قابل اجرا بودن در خانه: تکنیک‌های ABA به والدین آموزش داده می‌شوند تا در خانه مورد استفاده قرار گیرند. این امر به تقویت یادگیری کودک و سنجش بهتر پیشرفت او کمک می‌کند.

اثربخشی تحلیل رفتار کاربردی

درمان مبتنی بر ABA به یکی از روش‌های پرکاربرد برای درمان اوتیسم و سایر اختلالات تبدیل شده است. چرا که بسیاری از تحقیقات موفق به اثبات اثربخشی آن شده‌اند. به عنوان مثال:

• در یک مطالعه مشخص شد که درمان جامع و بلندمدت ABA به کودکان اوتیستیک کمک می‌کند مهارت‌های زندگی روزمره، رشد زبانی، توانایی‌های اجتماعی و عملکرد ذهنی خود را بهبود ببخشند.
• محققان با بررسی ۲۷ مطالعه مختلف متوجه شدند که ABA برای بهبود مهارت‌های اجتماعی، رفتارهای انطباقی، توانایی‌های زبانی و مهارت‌های شناختی مفید است. همچنین می‌تواند به کاهش پرخاشگری و اضطراب در کودکان و نوجوانان کمک کند.

محدودیت‌های تحلیل رفتار کاربردی

علی‌رغم مزایای فراوان، رفتاردرمانی ABA معایبی هم دارد که باید مورد توجه قرار بگیرند. منتقدان معتقدند که این روش به ‌جای اینکه بر تقویت توانایی‌ها و مهارت‌های فرد تمرکز داشته باشد، بیش‌از‌حد بر اصلاح رفتارهایی که مشکل‌ساز تلقی می‌شوند تاکید دارد.

تلاش برای وادار کردن کودکان اوتیستیک به رفتار عادی ممکن است آسیب‌زا باشد و اثرات ماندگاری روی آن‌ها به‌جا بگذارد. در یک مطالعه مشاهده شد که ABA می‌تواند احتمال بروز علائم اختلال استرس پس از سانحه را ۸۶ درصد افزایش دهد.

این نگرانی‌ها نیاز به بازنگری در نحوه اجرای ABA را پررنگ‌تر کرده‌اند. البته ذکر این نکته ضروری است که امروزه درک بیشتری در مورد مفهوم تنوع عصبی وجود دارد و رویکردهای جدید به جای تلاش برای وادار کردن افراد به تطبیق با یک قالب خاص، سعی می‌کنند به آن‌ها در توسعه و تقویت مهارت‌هایشان کمک کنند.

با مطالعه مقاله «فرق مشاور و روان درمانگر» می‌توانید در مورد نقش متخصصان مختلف در بهبود مشکلات سلامت روان اطلاعات بیشتری کسب کنید.

کلام پایانی

اگرچه ABA به طور گسترده‌ مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما در سال‌های اخیر با انتقادات زیادی روبه‌رو شده است. طرفداران این روش بر این باورند که ABA می‌تواند به افراد اوتیستیک در یادگیری مهارت‌های جدید کمک کند. در مقابل، منتقدان معتقدند که این روش آسیب‌زا است و تلاش می‌کند این کودکان را به سازگاری با انتظارات جامعه وادار کند.

اگر فرزند اوتیستیک دارید و می‌خواهید اطلاعات بیشتری در مورد مزایا و معایب ABA کسب کنید، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید.

سوالات متداول

منابع: verywellmind, my.clevelandclinic, cabsautism