مشکلات سلامت روان نه تنها کیفیت زندگی را کاهش می‌دهند؛ بلکه در صورت درمان نشدن می‌توانند روابط اجتماعی، عملکرد تحصیلی یا شغلی و حتی سلامت جسم را تحت تاثیر قرار دهند. در میان روش‌های مختلف، رفتار درمانی یکی از موثرترین رویکردهایی است که به افراد کمک می‌کند رفتارهای نادرست یا آسیب‌زای خود را اصلاح کنند. این روش درمانی هم برای کودکان و هم بزرگسالان مفید است و در درمان بسیاری از اختلالات نقش دارد. اگر می‌خواهید بدانید رفتار درمانی دقیقا چیست و چگونه عمل می‌کند، این مقاله از مجله سلامت درمانکده را تا انتها بخوانید.
فهرست محتوا
رفتار درمانی چیست؟
رفتار درمانی یک اصطلاح کلی برای انواع مختلفی از مداخلات درمانی است که برای کنترل مشکلات سلامت روان به‌کار می‌روند. این روش درمانی بر این باور استوار است که همه رفتارها آموخته شده‌اند و بنابراین قابل تغییر هستند.
هدف در این نوع درمان، شناسایی و اصلاح رفتارهایی است که ممکن است ناسالم یا مخرب باشند. تمرکز اصلی درمان معمولا بر مشکلات فعلی و نحوه تغییر آن‌ها است.
تاریخچه رفتار درمانی
اگر این سوال برایتان پیش آمده که نظریه رفتار درمانی از کیست یا این روش درمانی نخستین بار توسط چه کسانی طراحی شده است، باید بگوییم که رفتار درمانی در اوایل قرن بیستم ریشه گرفت و در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ به عنوان یک رویکرد علمی برای درمان اختلالات روانی شناخته شد.
در این میان، چند نفر از روانشناسان نقش مهمی در شکل‌گیری این دیدگاه داشته‌اند:
- ایوان پاولف با تحقیق روی دستگاه گوارش سگ‌ها به کشف مفهوم شرطی‌سازی کلاسیک رسید. او نشان داد که چگونه می‌توان با همراه کردن صدای زنگ با غذا، بزاق سگ را تنها با شنیدن زنگ تحریک کرد.
- جان بی. واتسون، بنیانگذار رفتارگرایی، از یافته‌های پاولف استفاده کرد تا نشان دهد رفتارها آموختنی هستند.
- بی. اف. اسکینر شرطی‌سازی فعال را معرفی کرد. به گفته اسکینر، اگر رفتاری پاداش بگیرد، احتمال تکرارش بیشتر می‌شود و اگر نادیده گرفته شود، احتمال خاموش شدنش وجود دارد.
- دولارد و میلر با معرفی چهار عنصر مهم یعنی انگیزه، محرک، پاسخ و تقویت به گسترش نظریه رفتار کمک کردند.
- از سایر چهره‌های تاثیرگذار می‌توان به جوزف ولپی اشاره کرد که با معرفی مفهوم بازداری متقابل به توسعه تکنیک حساسیت‌زدایی سیستماتیک برای درمان فوبیا کمک کرد.
- آلبرت بندورا در توسعه نظریه یادگیری اجتماعی نقش داشت. او نشان داد که انسان‌ها از طریق مشاهده رفتار دیگران می‌توانند یاد بگیرند.
انواع رفتار درمانی
این روش درمانی انواع مختلفی دارد که شامل موارد زیر هستند:
۱. رفتاردرمانی شناختی
رفتار درمانی شناختی (CBT) یکی از محبوب‌ترین و پرکاربردترین روشها برای درمان مشکلات سلامت روان است. اگر می‌خواهید بدانید cbt چیست، باید بگوییم که این روش به طور هم‌زمان روی الگوهای رفتاری و فکری تمرکز می‌کند. در CBC تمرکز اصلی بر این است که افکار و باورهای شما چگونه بر اعمال و احساسات‌تان تاثیر می‌گذارند. هدف بلندمدت این رویکرد، ایجاد الگوهای فکری و رفتاری سالم‌تر برای بهبود کیفیت زندگی است.
شاید جالب باشد بدانید که آرون تمکین بک به عنوان بنیانگذار رفتار درمانی شناختی معرفی می‌شود. دکتر بک با کار روی بیماران مبتلا به افسردگی متوجه شد که این افراد اغلب دارای افکار منفی هستند که به صورت ناخودآگاه و مکرر ظاهر می‌شوند. او معتقد بود که شناسایی و اصلاح این افکار منفی می‌تواند به بهبود احساسات و رفتارهای فرد منجر شود.
۲. بازی درمانی رفتاری شناختی
بازی درمانی رفتاری شناختی (CBPT) معمولا در کودکان برای درمان مشکلات سلامت روان استفاده می‌شود. چرا که درمانگر از طریق مشاهده بازی کودک می‌تواند به درک بهتری از احساسات یا دغدغه‌هایی برسد که کودک توانایی بیان آن‌ها را ندارد.
در این روش ممکن است کودکان اجازه داشته باشند اسباب‌بازی‌های دلخواه‌شان را انتخاب کرده و به صورت آزادانه بازی کنند. با این حال، گاهی‌اوقات از آن‌ها خواسته می‌شود نقاشی بکشند یا فعالیت دیگری انجام دهند. در بعضی موارد هم درمانگر به والدین آموزش می‌دهد که چگونه از طریق بازی کردن با فرزندشان ارتباط موثرتری برقرار کنند.
درمانگر در این روش فقط به تماشای بازی کودک اکتفا نمی‌کند؛ بلکه رویکرد فعال‌تری دارد. او سعی می‌کند نحوه مقابله با چالش‌ها و رسیدن به اهداف را به کودک آموزش دهد.
۳. درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد
درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) یک نوع روان درمانی است که شامل تحلیل رفتار توسط متخصص سلامت روان می‌شود. این نوع رفتار درمانی در روانشناسی به آموزش مهارت‌های ذهن‌آگاهی و پذیرش می‌پردازد تا به افزایش انعطاف‌پذیری روان‌شناختی کمک کند. انعطاف‌پذیری روان‌شناختی به افراد اجازه می‌دهد با شرایط متغیر زندگی سازگار شوند و با روش‌های سالم به آن‌ها واکنش نشان دهند.
۴. رفتار درمانی دیالکتیکی
دکتر مارشا لینهان، پدر رفتار درمانی دیالکتیکی (DBT)، این روش را برای کمک به درمان علائم اختلال شخصیت مرزی (BPD) طراحی کرده است؛ اختلالی که بر نحوه احساس فرد نسبت به خود و دیگران تاثیر می‌گذارد و عملکرد روزانه را با مشکل مواجه می‌کند.
افراد مبتلا به BPD ترس شدیدی از رها شدن یا تنها ماندن دارند. اگرچه آن‌ها خواهان روابط عاشقانه و پایدار هستند، اما ترس از طرد شدن اغلب به نوسانات خلقی، خشم، رفتارهای تکانشی و حتی خودآزاری منجر می‌شود که همین رفتارها می‌توانند دیگران را از آن‌ها دور کنند.
رفتار درمانی دیالکتیکی برای سایر اختلالات روانی هم مفید است. این روش درمانی شامل یادگیری چهار مهارت مهم می‌شود:
- ذهن‌آگاهی
- اثربخشی میان‌فردی که به بهبود روابط با خود و دیگران کمک می‌کند
- تنظیم احساسات
- تحمل پریشانی
در DBT به افراد مهارت‌ها و راه‌کارهای ضروری برای داشتن زندگی سالم‌تر و رضایت‌بخش‌تر آموزش داده می‌شود.
تکنیک های رفتار درمانی
در این روش درمانی از تکنیک‌های مختلفی برای کمک به افراد استفاده می‌شود. در ادامه به چند مثال برای رفتار درمانی اشاره می‌کنیم:
۱. حساسیت‌زدایی سیستماتیک
حساسیت‌زدایی سیستماتیک فرآیندی است که به شما کمک می‌کند نسبت به محرک‌های خاص واکنش کمتری نشان دهید. این روش به شدت به شرطی‌سازی کلاسیک متکی است؛ یک یادگیری ناخودآگاه و خودکار که به شکل‌گیری رفتار منجر می‌شود و اغلب برای درمان فوبیا به‌کار می‌رود.
شما در طول درمان یاد می‌گیرید که پاسخ‌های ترس خود را با پاسخ‌های دیگری جایگزین کنید. این فرآیند با یادگیری تکنیک‌های تنفس و ریلکسیشن آغاز می‌شود. وقتی در این تکنیک‌ها به مهارت کافی رسیدید، درمانگر از شما می‌خواهد در حالی که هم‌زمان از تکنیک‌های آرام‌سازی استفاده می‌کنید، با ترس‌هایتان به صورت تدریجی و مرحله‌به‌مرحله روبرو شوید.
۲. بیزاری‌درمانی
بیزاری‌درمانی اغلب برای درمان اختلال مصرف مواد مخدر و اعتیاد به الکل به‌کار می‌رود. این روش با آموزش به افراد برای ایجاد ارتباط میان یک محرک خوشایند اما ناسالم با یک محرک بسیار ناخوشایند شروع می‌شود. محرک ناخوشایند معمولا چیزی است که باعث ناراحتی یا آزار می‌شود.
برای مثال، درمانگر ممکن است به شما کمک کند الکل را با یک خاطره ناخوشایند مرتبط کنید؛ به طوری که با یادآوری آن، تمایل به مصرف نوشیدنی را از دست بدهید. هدف این است که به تدریج نسبت به رفتار ناسالم خود احساس نارضایتی یا بیزاری پیدا کنید و از انجام آن بپرهیزید.
۳. غرقه‌سازی
این روش شامل قرار دادن افراد در معرض اشیاء یا موقعیت‌هایی است که به طور شدید و سریع باعث ایجاد ترس می‌شوند. غرقه‌سازی معمولا برای درمان فوبیا به‌کار می‌رود و فرد را از فرار یا اجتناب از موقعیت منع می‌کند.
۴. مدلسازی
این تکنیک شامل یادگیری از طریق مشاهده و تقلید رفتار دیگران است. مدلسازی به افراد این امکان را می‌دهد که مهارت‌ها یا رفتارهای مطلوب را با مشاهده اجرای آن‌ها توسط دیگران بیاموزند.
۵. اقتصاد توکن
بسیاری از والدین و معلمان از اقتصاد توکن استفاده می‌کنند؛ به این صورت که کودکان در ازای انجام رفتارهای مطلوب، توکن دریافت می‌کنند و در صورت بروز رفتارهای نامطلوب، توکن از دست می‌دهند. سپس این توکن‌ها می‌توانند با پاداش‌هایی مانند آبنبات، اسباب‌بازی یا زمان اضافی برای بازی کردن تعویض شوند.
آیا رفتار درمانی موثر است؟
رفتار درمانی با موفقیت برای کنترل علائم طیف وسیعی از اختلالات به‌کار می‌رود و به عنوان یک روش درمانی بسیار موثر شناخته می‌شود. برای مثال، ۷۵ درصد که کسانی که وارد دوره‌های CBT می‌شوند یک نوع بهبود یا فایده را از این درمان تجربه می‌کنند.
در یک مطالعه مشاهده شد که این نوع رفتار درمانی برای افسردگی، اختلالات اضطرابی، استرس، بولیمیا (پرخوری عصبی)، اختلالات مربوط به خشم، اختلالات جسمانی‌سازی که در آن فرد علائم بدنی را بدون علت فیزیکی تجربه می‌کند و اختلال مصرف مواد مخدر بیشترین اثربخشی را دارد.
علاوه بر این، مطالعات نشان داده‌اند که بازی‌درمانی برای کودکان سه تا ۱۲ ساله بسیار موثر است. البته این نوع درمان برای سایر گروه‌های سنی هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
رفتار درمانی برای چه مشکلاتی مفید است؟
رفتار درمانی بیش فعالی بزرگسالان و کودکان را کنترل می‌کند. این روش درمانی برای رفع مشکلات زیر و کنترل علائم آن‌ها هم مفید است:
- اختلال دو قطبی
- اختلال مصرف الکل و مواد مخدر
- اضطراب
- اختلال شخصیت مرزی
- افسردگی
- اختلال خوردن
- اختلال پانیک
- فوبیا
- وسواس فکری عملی (OCD)
- استرس
- خشم
علاوه بر این، استفاده از روش تحلیل رفتار کاربردی و رفتار درمانی با کودکان اوتیسم می‌تواند نتایج خوبی به همراه داشته باشد.
معایب رفتار درمانی
این روش درمانی مزایای زیادی دارد، اما گاهی‌اوقات ممکن است بهترین راه‌حل محسوب نشود. از معایب آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- برای اختلالات پیچیده سلامت روان کافی نیست. این روش هنگام درمان بعضی از اختلالات روانی از جمله افسردگی شدید و اسکیزوفرنی باید در کنار سایر راه‌کارها از جمله دارودرمانی، فتوتراپی و… استفاده شود. رفتار درمانی به افراد کمک می‌کند با بعضی از مشکلات ناشی از این اختلالات روانی مقابله کنند، اما نباید به تنهایی استفاده شود.
- ممکن است مشکلات زمینه‌ای را در نظر نگیرد. این روش درمانی معمولا بر مشکلات فعلی تمرکز دارد. بنابراین ممکن است عوامل زمینه‌ای که به این مشکل منجر شده‌اند را به طور کامل درک یا حل نکند.
- ممکن است تمام جنبه‌ها را پوشش ندهد. این روش اغلب بر فرد و تلاش او برای تغییر رفتارهایش متمرکز است. از این‌رو ممکن است به نقش موقعیت‌ها و روابط بین‌فردی که می‌توانند در بروز یا تداوم مشکلات موثر باشند، توجه کافی نداشته باشد.
کلام پایانی
مشکلات سلامت روان نباید نادیده گرفته شوند. چرا که در صورت درمان نشدن می‌توانند بر کیفیت زندگی تاثیر منفی داشته باشند. اگر با مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی یا سایر اختلالات روانی مواجه هستید، در اسرع وقت به روانشناس مراجعه کنید.
شما می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید.
سوالات متداول
بله. بعضی از انواع آن از جمله درمان شناختی رفتاری به کنترل علائم وسواس کمک می‌کنند.
این روش نمی‌تواند تیک‌های عصبی را کاملا و به طور قطعی درمان کند. اما قادر است نحوه کنترل آن‌ها را به فرد بیاموزد.
این روش درمانی به تقویت رفتارهای مثبت، کاهش رفتارهای مخرب (مثل لجبازی) و ابراز مسالمت‌آمیز احساسات کمک می‌کند.
منابع: healthline, verywellmind
