در دنیای پرشتاب و پر از اضطراب امروزی، گاهی اوقات دغدغه‌های ذهنی و نگرانی‌های مکرر، آنقدر شدید می‌شوند که از چهارچوب فکر سالم خارج شده و به مرز اختلالات روانی می‌رسند. یکی از پیچیده‌ترین و شایع‌ترین انواع این اختلالات، «وسواس چک کردن» است. بسیاری از افراد، حتی بدون آگاهی از وجود این اختلال، روزانه چندین بار وسایل شخصی‌شان را چک می‌کنند، درها را قفل می‌کنند، پیام‌ها را دوباره می‌خوانند یا بارها و بارها به دنبال اطمینان از درستی یک کار، آن را تکرار می‌کنند. اگرچه در ظاهر این رفتارها ممکن است طبیعی به نظر برسند، اما در صورتی که تکرار آن‌ها موجب اضطراب، اختلال در عملکرد روزمره و کاهش کیفیت زندگی شود، پای یک اختلال روان‌شناختی در میان است. در این مقاله از مجله سلامت درمانکده به صورت جامع و تخصصی علائم، علت‌ها و روش‌های درمان اختلال وسواس چک کردن را بررسی می‌کنیم.
فهرست محتوا
وسواس چک کردن چیست؟
تصور کنید از خانه خارج شده‌اید، اما ناگهان فکری مزاحم، ذهن‌تان را به لرزه می‌اندازد. آیا درب خانه را قفل کرده‌ام؟ قلب‌تان تند می‌زند، افکار پشت سر هم هجوم می‌آورند و فقط با برگشتن و چک کردن مجدد آرام می‌گیرید. چند دقیقه بعد این چرخه دوباره تکرار می‌شود. این وضعیت ممکن است برای بسیاری از افراد آشنا باشد، اما زمانی که این رفتار به عادتی مداوم، زمان‌بر و اضطراب‌آور تبدیل می‌شود، دیگر با یک نگرانی ساده طرف نیستیم و احتمالا به وسواس چک کردن دچار شده‌ایم.
در علم روانشناسی، وسواس چک کردن (Checking OCD) یکی از زیرشاخه‌های اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) است. این اختلال زمانی بروز می‌یابد که فرد به شکلی غیرقابل‌کنترل، مدام احساس می‌کند باید چیزی را بررسی و از وقوع یک فاجعه، اشتباه یا اتفاق بد جلوگیری کند. برخلاف آنچه بسیاری تصور می‌کنند، این نوع وسواس تنها به قفل کردن در یا خاموش کردن اجاق گاز محدود نمی‌شود و می‌تواند شامل چک کردن پیام‌ها، پرونده‌های کاری، وضعیت جسمانی، وسایل شخصی، و حتی احساسات درونی باشد.
به خاطر داشته باشید که وسواس انواع مختلفی دارد و از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به وسواس شستشو، وسواس جنسی، وسواس احتکار و وسواس تقارن اشاره کرد.
علائم وسواس چک کردن
فرد مبتلا به وسواس وارسی، اغلب زمان زیادی را صرف بررسی دوباره یک ایمیل ساده یا مرور چند باره کلمات یک پیام کنند. با اینکه هدف از این چک کردن‌ها، کاهش اضطراب است، اما نتیجه معکوس حاصل می‌شود. هر بار با بررسی بیشتر، فرد اضطراب بیشتری را تجربه می‌کند.
علائم این اختلال ممکن است به صورت آشکار یا پنهان ظاهر شوند. برخی از افراد، با وجود بروز نشانه‌های وسواس، سعی می‌کنند آن‌ها را مخفی کنند یا با دلیل‌تراشی رفتار خود را توجیه نمایند. در ادامه این بخش به مهم‌ترین علائم وسواس در بزرگسالی اشاره شده است.
- نیاز وسواس‌گونه به اطمینان از انجام صحیح کارها
- بررسی مکرر درب‌ها، پنجره‌ها، قفل‌ها، اجاق گاز یا وسایل الکترونیکی
- چک کردن بیش از حد ایمیل‌ها، پیام‌ها، تماس‌ها یا مدارک برای جلوگیری از اشتباه
- مرور ذهنی وقایع گذشته برای اطمینان از اینکه رفتار بد یا اشتباهی رخ نداده است
- پرسیدن سوالات مکرر از دیگران برای اطمینان خاطر
- تاخیر در انجام کارها به دلیل صرف زمان زیاد برای چک کردن
- احساس اضطراب شدید در صورت عدم بررسی مجدد
علت وسواس چک کردن
ریشه وسواس می‌تواند به عوامل مختلف روان‌شناختی، زیستی و محیطی مرتبط باشد. در ادامه این بخش دلایل بروز این مشکل را به صورت تخصصی بررسی می‌کنیم.
۱- عدم پذیرش احتمالات
بسیاری از افراد مبتلا به این وسواس نمی‌توانند با احتمالات کنار بیایند. برای آن‌ها نداشتن اطمینان از انجام یا عدم انجام یک کار، تنش‌زا و غیر قابل تحمل است. این موضوع باعث می‌شود تا آن‌ها بارها و بارها درگیر چک کردن شوند. مثلا اگر حتی ۹۹٪ مطمئن باشند که اجاق گاز را خاموش کرده‌اند، آن ۱٪ شک کافی است تا بازگردند و دوباره آن را بررسی کنند.
۲- باورهای کمال‌گرایانه و افکار اغراق‌آمیز درباره اشتباه
افراد مبتلا به این وسواس معمولا از ترس اشتباه کردن، رفتارهایی وسواس‌گونه‌ای از خود نشان می‌دهند. این افراد اغلب با افکاری مثل اینکه اگر اشتباه کنم فاجعه‌ای رخ می‌دهد یا به دردسر بزرگی می‌افتم، زندگی می‌کنند. این نوع افکار ریشه در کمال‌گرایی و گاه در اختلال شخصیت وسواسی جبری دارد.
۳- شرطی‌سازی ذهنی بر پایه اضطراب و احساس گناه
برخی افراد ممکن است در کودکی به دلیل انجام دادن کار اشتباه، تنبیه یا سرزنش شده باشند. در این وضعیت ذهن آن‌ها یاد گرفته است که با چک کردن مکرر از بروز اشتباه جلوگیری کند. در این حالت، اضطراب و احساس گناه نقش پررنگی در ادامه یافتن چرخه وسواس ایفا می‌کنند. برخی از این افراد ممکن است علاوه بر این اختلال به انواع دیگر وسواس مثل وسواس شستشو و وسواس تقارن نیز مبتلا شوند.
۴- ناهماهنگی شناختی
زمانی که فرد مطمئن نیست کاری را انجام داده یا نه، بین باورها و واقعیت ذهنی‌اش نوعی تضاد شکل می‌گیرد. برای کاهش این ناهماهنگی، مغز به صورت ناخودآگاه او را به سمت چک کردن سوق می‌دهد تا ذهن آرام شود.
۵- عوامل ژنتیکی و نوروشیمیایی
تحقیقات نشان می‌دهد که وسواس فکری و چک کردن مداوم در برخی افراد زمینه ژنتیکی دارد. عدم تعادل در انتقال‌دهنده‌های عصبی به ویژه سروتونین نیز در بروز این اختلال نقش دارد. عوامل ژنتیکی علاوه بر این اختلال موجب بروز انواع دیگر وسواس یا حتی بروز اختلال احتکار نیز می‌شوند.
در بعضی موارد نادر، وسواس چک کردن به ترس‌های عمیق‌تری مانند وسواس ترس از مرگ تبدیل می‌شود. در این وضعیت فرد مدام بدن خود را برای نشانه‌های بیماری‌های مرگبار بررسی می‌کند.
انواع وسواس چک کردن
این اختلال بسته به نوع افکار وسواسی و محرک‌هایی که فرد را به چک کردن وادار می‌کنند، به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود. در ادامه به مهم‌ترین انواع این اختلال اشاره شده است.
۱- چک کردن وسایل و ابزار فیزیکی
شایع‌ترین شکل این وسواس معمولا با چک کردن مجدد وسایل و ابزارهای فیزیکی همراه است. در این وضعیت فرد قبل از ترک خانه بارها بسته بودن درب خانه، خاموش شدن اجاق گاز و اتو را بررسی می‌کند.
۲- چک کردن مربوط به سلامت و بدن
در این حالت، فرد ممکن است بارها بدن خود را بررسی کند و به دنبال زخم یا علامت مشکوکی از یک بیماری باشد. این افراد معمولا به صورت مداوم علائم بیماری‌ها را در اینترنت جست‌وجو می‌کنند و همیشه نگران بیمار شدن خود هستند. این نوع وسواس می‌تواند زمینه‌ای برای بروز اختلال خودبیمارانگاری نیز باشد.
۳- چک کردن عملکرد یا اشتباهات گذشته
فرد مبتلا به این نوع وسواس مدام نگران اشتباه کردن است. او بارها مکالمه‌‌های تلفنی و پیام‌های خود را مرور می‌کند. پیام‌ها را چندین بار می‌خواند یا دائما ایمیل‌ها را ویرایش می‌کند تا مطمئن شود کلمه‌ای اشتباه نگفته یا ننوشته است.
۴- چک کردن احساسات، افکار یا نیت‌ها
در برخی موارد، وسواس چک کردن وارد دنیای درونی فرد می‌شود. در این وضعیت فرد مدام از خود می‌پرسد که آیا واقعا این احساس را دارم؟ آیا نیت من از انجام این کار خوب است یا این که احساسی که تجربه می‌کند واقعی است یا نه؟ این حالت‌ها معمولا با وسواس فکری همراه هستند.
۵- چک کردن رابطه‌ها و عواطف
در این نوع وسواس، فرد سعی می‌کند تا مطمئن شود که مثلا واقعا شریک زندگی‌اش را دوست دارد یا نه، یا اینکه آیا طرف مقابل او را واقعا دوست دارد یا خیر. چک کردن دائمی نشانه‌های عشق یا بی‌تفاوتی، منجر به خستگی و سردی روابط می‌شود.
روش‌های درمان وسواس چک کردن
در این بخش به رایج‌ترین روش‌های درمان وسواس وارسی اشاره شده است.
۱- رفتاردرمانی شناختی (CBT)
رفتار درمانی شناختی یکی از موثرترین روش‌های درمان وسواس چک کردن است. در این روش، درمانگر کمک می‌کند تا افکار وسواسی شناسایی شوند. در ادامه الگوهای فکری نادرست که موجب اضطراب و چک کردن‌های مکرر می‌شوند با کمک درمانگر تغییر پیدا می‌کنند. این روش درمان به بازسازی ذهنی باورهای اشتباه و کاهش تدریجی اضطراب کمک زیادی می کند.
۲- درمان جلوگیری از پاسخ (ERP)
ERP زیرمجموعه‌ای از CBT است و به طور خاص برای اختلال وسواس فکری عملی طراحی شده است. در این روش، فرد به صورت کنترل شده با عامل اضطراب‌زا مواجه می‌شود و سپس از انجام رفتار جبری (چک کردن دوباره) اجتناب می‌کند.
هدف از این روش درمان، تحمل اضطراب و مشاهده این حقیقت است که هیچ فاجعه‌ای رخ نمی‌دهد.
۳- دارودرمانی
در برخی موارد، روانپزشک برای درمان از داروهایی مثل فلوکستین، سرترالین، یا فلووکسامین برای درمان استفاده می‌کند. این داروها به تنظیم سطح سروتونین در مغز کمک می‌کنند که نقش مهمی در کاهش اضطراب و کنترل وسواس دارد.
به خاطر داشته باشید که دارودرمانی معمولا به تنهایی کافی نیست و باید در کنار روان‌درمانی انجام شود.
۴- درمان ذهن‌آگاهی (Mindfulness-Based Therapy)
درمان‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی به فرد کمک می‌کند تا بدون قضاوت، افکار خود را مشاهده کند و به جای واکنش فوری، به آن‌ها اجازه عبور بدهد. این رویکرد برای افرادی که به افکار وسواسی شدید مبتلا هستند، بسیار موثر است.
۵- روان‌درمانی تحلیلی یا روان‌پویشی
در برخی افراد وسواس چک کردن، ریشه در تعارض‌های ناخودآگاه یا مسائل حل‌نشده روانی (مثل احساس گناه یا ترس از اشتباه) دارد. درمان تحلیلی به کشف این ریشه‌ها و درمان علائم کمک زیادی می‌کند.
۶- درمان گروهی یا خانوادگی
گاهی‌اوقات حمایت اطرافیان و آموزش به آن‌ها می‌تواند به درمان افراد مبتلا به این اختلال کمک زیادی کند. به علاوه شرکت در جلسات گروهی با افراد مشابه نیز موجب کاهش حس تنهایی و افزایش انگیزه برای درمان می‌شود.
سخن نهایی
برخلاف تصور عام، وسواس چک کردن، یک مشکل ساده و سطحی نیست. این اختلال روان‌شناختی می‌تواند کیفیت زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد، روابط بین‌فردی را مختل کند و عملکرد شغلی و تحصیلی را کاهش دهد. اگر در مورد وسواس وارسی و روش‌های درمان آن سوال دارید، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید. همچنین می‌توانید با روانپزشک آنلاین مشاوره داشته باشید و یا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانپزشک از روانپزشک مورد نظر خود نوبت بگیرید.
سوالات متداول
وسواس چک کردن کاملا قابل درمان است و معمولا با درمان شناختی رفتاری و استفاده از دارو برطرف می‌شود.
دقت کردن یک رفتار سالم و منطقی است که برای جلوگیری از اشتباه استفاده می‌شود. اما وسواس وارسی زمانی رخ می‌دهد که فرد با وجود اطمینان نسبی، باز هم نیاز مکرر به بررسی دارد.
یکی از روش‌های درمان این نوع وسواس بی‌توجهی به افکار وسواسی است و از همین رو این کار به درمان این اختلال کمک زیادی می‌کند.
تحقیقات نشان داده‌اند که اگر یکی از بستگان درجه یک شما وسواس داشته باشد، احتمال ابتلای شما نیز بیشتر می‌شود، اما عوامل محیطی، روانی و عصبی نیز در این میان نقش مهمی دارند.
اگر بارها و به طور غیر قابل کنترل، کاری را چک می‌کنید، ممکن است به این وسواس دچار شده باشید.
منابع: korresults | compassionbehavioralhealth | ocdtypes | simplypsychology
