اختلال نافرمانی مقابله‌ ای (ODD)؛ ازعلائم تا درمان موثر

اختلال نافرمانی مقابله ای یا ODD نوعی از اختلالات رفتاری در کودکان و نوجوانان است که می‌تواند روابط خانوادگی، عملکرد تحصیلی و تعاملات اجتماعی آن‌ها را تحت تاثیر قرار دهد. این اختلال با مجموعه‌ای از رفتارهای ناسازگارانه، خشونت‌آمیز، لجبازی و سرکشی همراه است و مهم‌ترین نشانه آن را می‌توان، نافرمانی در برابر قوانین، والدین و معلمان دانست. شناخت علل، نشانه‌ها و پیامدهای اختلال نافرمانی به شما کمک می‌کند تا برای تشخیص و درمان آن به موقع اقدام کنید. 

اگر شما هم احساس می‌کنید کودک‌تان نافرمانی، رفتارهای خشونت‌آمیز یا لجبازی زیادی دارد، در این مقاله از مجله سلامت درمانکده همراه ما باشید تا شما را با اختلال نافرمانی مقابله ای بیشتر آشنا کنیم.

اختلال نافرمانی مقابله ای چیست؟

اختلال نافرمانی مقابله ای یا Oppositional Defiant Disorder که با نام اختصاری ODD هم شناخته می‌شود، یکی از اختلالات رفتاری در کودکان و نوجوانان است. این اختلال در سنین کودکی بروز پیدا می‌کند و ممکن است اثرات آن تا بزرگسالی ادامه داشته باشد. اختلال ODD با الگوی مداوم و پایدار رفتارهای مخرب و منفی همراه است که شامل نافرمانی از قوانین و مقابله با افراد دارای قدرت مانند والدین، معلمان و مسئولان مدرسه می‌شود. همچنین می‌توان نشانه‌هایی همچون لجبازی، حسادت و رفتارهای خصمانه با گروه همسالان را از دیگر ویژگی‌های این اختلال دانست.

کودک یا نوجوان مبتلا به ODD دائما با والدین خود بحث می‌کند، هنگام انجام کارهای گروهی راحت نیست و خیلی زود از کوره در می‌رود، از انجام دستورات بزرگترها سرپیچی می‌کند و عمدا دیگران را مورد آزار و اذیت قرار می‌دهد. لازم به ذکر است، اگرچه نافرمانی و لجبازی در بسیاری از کودکان بخش طبیعی از روند رشد و مراحل سنی آن‌ها به‌شمار می‌آید، اما در کودکان مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله ای، این رفتارها به مراتب شدیدتر، مداوم‌تر و خارج از حد انتظار هستند.

علت اختلال نافرمانی مقابله‌ای در کودکان

در حال حاضر علت رفتار نافرمانی مقابله ای کودکان مشخص نیست. با این حال، برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهند که علل بروز این اختلال به عوامل مختلفی همچون موارد زیر مرتبط می‌شوند:

۱- عوامل ژنتیکی

محققان معتقدند، ژنتیک یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد اختلال نافرمانی به‌شمار می‌آید. کودکانی با سابقه خانوادگی اختلالات روانی و رفتاری بیش از سایر کودکان مستعد ابتلا به ODD هستند.

۲- عوامل محیطی

سبک فرزندپروری ناپایدار، سختگیرانه، بی‌تفاوت یا همراه با تنبیه بدنی به شکل‌گیری رفتارهای مقابله‌ای در کودک منجر می‌شود. همچنین کودکی که در محیط خانوادگی پرتنش، بی‌ثبات و ناپایدار رشد می‌کند، بیشتر مستعد ابتلا به این اختلال است.

۳- عوامل روانشناختی

کودکانی که مهارت شناختی و تنظیم هیجانات ندارند، بیشتر به سمت رفتارهای انتقام‌جویانه و نافرمانی سوق پیدا می‌کنند. همچنین ناتوانی در مدیریت استرس، ناکامی‌های مکرر و نادیده گرفتن احساسات کودکان در بروز اختلال مقابله ای بی‌تاثیر نیستند.

۴- عوامل اجتماعی

برخی تحقیقات نشان می‌دهند، افراد مبتلا به ODD در صورت مواجهه با محیط اجتماعی ناکارآمد، مانند مبتلایان به اختلال شخصیت مرزی درگیر بی‌ثباتی هیجانی و روابط ناپایدار می‌شوند. جالب است بدانید، کودکانی که تعاملات اجتماعی منفی دارند، مثلا با گروه همسالان خود به مشکل برمی‌خورند یا در مدرسه دچار تنش می‌شوند، رفتارهای مقابله‌جویانه بیشتری نشان می‌دهند. همچنین کودکانی که مشکلاتی همچون طرد اجتماعی، قلدری یا نادیده گرفتن از طرف گروه همسالان را تجربه می‌کنند، ممکن است به مرور زمان درگیر الگوی رفتارهای نافرمانی شوند.

۵- عوامل بیولوژیکی

برخی تحقیقات نشان می‌دهند، اختلال در عملکرد بخش‌هایی از مغز که مسئول کنترل هیجانات و تصمیم‌گیری هستند، ممکن است در بروز این اختلال نقش داشته باشد. این اختلال می‌تواند به دلیل آسیب دوران جنینی، تولد زودهنگام نوزاد یا اختلال در سیستم عصبی مرکزی ایجاد شود.

۶- تجربیات دوران کودکی

کودکانی که در سال‌های اولیه زندگی خود در معرض سوءاستفاده، غفلت و فقدان احساس امنیت قرار گرفته‌اند، بیشتر مستعد ابتلا به اختلال نافرمانی مقابله ای هستند. تجربیات منفی کودکی باعث شکل‌‌گیری الگوی رفتاری ناسالم و ناپایدار در کودک می‌شود.

علائم اختلال نافرمانی مقابله ای

اختلال نافرمانی با الگوی پایدار و تکراری رفتار منفی، خصمانه و نافرمانی در برابر افراد دارای قدرت همچون والدین، معلمان و دیگر بزرگسالان همراه است. مهم‌ترین نشانه‌های این اختلال را می‌توان شامل موارد زیر دانست:

• بحث کردن با بزرگ‌ترها
• تحریک‌پذیری مداوم
• سرپیچی آگاهانه از دستورات و خواسته‌های بزرگسالان
• عصبانیت‌های مکرر و مداوم
• کینه‌توزی و تمایل به انتقام‌جویی
• زیر سوال بردن قوانین
• مقصر دانستن دیگران
• عدم پذیرش مسئولیت رفتارهای منفی خود
• انجام عمدی کارها و رفتارهایی برای آزار دیگران

اختلال ODD ممکن است با مشکلات دیگری همچون اضطراب، افسردگی، اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی (ADHD) و اختلالات اضطرابی همراه شود که این اختلالات مشکلات رفتاری کودکان را افزایش می‌دهند.

اختلال نافرمانی مقابله ای در نوجوانان

اختلال نافرمانی مقابله ایی در نوجوانان معمولا شدت و پیچیدگی بیشتری نسبت به کودکان دارد. بروز یک سری رفتارها در شروع دوره نوجوانی برای اثبات خودمختاری و استقلال در نوجوانان طبیعی است. اما زمانی که این رفتارها با پرخاشگری کلامی، سرپیچی شدید از قوانین خانه یا مدرسه، بی‌احترامی به والدین و معلمان، تحریک‌پذیری بالا و تمایل به درگیری با دیگران همراه شود، جای نگرانی دارد. چرا که این رفتارها فراتر از نافرمانی‌های رایج دوران نوجوانی هستند و از آن جایی که به طور مداوم ادامه پیدا می‌کنند، بر عملکرد تحصیلی، اجتماعی و روابط شخصی نوجوان تاثیر منفی می‌گذارند. اگر این اختلال به درستی شناسایی نشود و تحت درمان قرار نگیرد، ممکن است به اختلالات شدیدتری مانند اختلال سلوک یا اختلالات روانی در بزرگسالی تبدیل شود.

اختلال نافرمانی مقابله ای در بزرگسالان

اختلال ODD اغلب به عنوان یک اختلال دوران کودکی و نوجوانی شناخته می‌شود، اما در برخی موارد به شکل‌های متفاوتی در بزرگسالی هم بروز پیدا می‌کند. بزرگسالان مبتلا به اختلال نافرمانی معمولا در روابط شخصی، خانوادگی و محیط کار دچار مشکلات جدی‌ای می‌شوند. چرا که فرد بزرگسال مبتلا به ODD به طور مکرر رفتارهایی همچون مقاومت در برابر فرد مقتدر، خصومت نسبت به قوانین، تحریک‌پذیری بالا، سرپیچی از مسئولیت‌ها و تمایل به بحث کردن از خود نشان می‌دهد. در واقع، این افراد به سختی با دیگران کنار می‌آیند، اغلب رفتار منفی‌گرایانه دارند و معمولا دیگران را مقصر اشتباهات خود می‌دانند. اگر اختلال نافرمانی مقابله ای در بزرگسالان به موقع درمان نشود، ریسک ابتلا به اختلالات خلقی افزایش می‌یابد.

روش تشخیص اختلال ODD

تشخیص زودهنگام اختلال odd در کودکان بسیار مهم است؛ زیرا اگر این اختلال به موقع تشخیص داده نشود و تحت درمان قرار نگیرد، ریسک ابتلا به اختلالات دیگر در بزرگسالی همچون اختلال شخصیت ضد اجتماعی افزایش می‌یابد. اختلال مقابله ای توسط روانشناس یا روانپزشک و معمولا بر اساس ارزیابی بالینی و مشاهده رفتار کودک یا نوجوان تشخیص داده می‌شود. 

مراحل اصلی تشخیص این اختلال شامل موارد زیر هستند:

• مصاحبه بالینی: متخصص با کودک، والدین و معلمان مصاحبه می‌کند تا اطلاعات دقیقی درباره رفتار، شرایط محیطی، مدت زمان بروز علائم و شدت آن‌ها به دست آورد.
• بررسی معیارهای تشخیصی: روانشناس رفتاری برای تشخیص و تایید اختلال نافرمانی مقابله ای معیارهایی همچون عصبانیت، جروبحث چالش‌‌برانگیز، کینه‌‌توزی، انتقام‌‌جویی، خشونت، زود رنج بودن، نافرمانی و آزار رساندن عمدی به دیگران را بررسی می‌کند. این رفتارها باید حداقل به مدت ۶ ماه تداوم داشته باشند.
• ارزیابی افتراقی: گاهی نوجوانان رفتارهای پرخاشگرایانه و مخالفت مداوم با بزرگترها را به دلیل اختلال شخصیت نمایشی بروز می‌دهند و قصد جلب توجه یا واکنش هیجانی دارند. در حالی که ODD ماهیت نافرمانی و مقابله‌جویی دارد. بنابراین روانشناسان بررسی‌های لازم را انجام می‌دهند تا مطمئن شوند علائم مرتبط با ODD ناشی از سایر اختلالات نباشند. 
• پرسشنامه و تست‌های استاندارد: گاهی متخصصان سلامت روان از پرسشنامه‌های رفتاری استفاده می‌کنند تا دید دقیق‌تری از الگوی رفتاری کودک در محیط‌های مختلف به دست آورند.

درمان اختلال نافرمانی مقابله ای

اختلال نافرمانی مقابله ای ODD به صورت ترکیبی درمان می‌شود و دوره طولانی‌ای دارد. متخصص سلامت روان معمولا دوره درمان را بر اساس شدت علائم، سن کودک، سابقه پزشکی و شرایط خانوادگی برنامه‌ریزی می‌کند. به طور کلی، گزینه‌های درمان اختلال نافرمانی شامل موارد زیر هستند:

۱- روان‌درمانی

روان‌درمانی شامل رویکرد شناختی رفتاری (CBT) است که روی تغییر الگوهای افکار و رفتار منفی تمرکز دارد. این رویکرد به تقویت مهارت‌های زیر کمک می‌کند:

• مهارت ارتباطی
• حل مسئله
• کنترل خشم

۲- خانواده درمانی

در جلسات خانواده درمانی، روابط و الگوهای ارتباطی میان اعضای خانواده مورد بررسی قرار می‌گیرند و در صورت نیاز، اصلاح می‌شوند. کودک در این جلسات متوجه حمایت خانواده می‌شود و والدین می‌توانند سبک فرزندپروری مثبتی را به کمک روانشناس و متناسب با نیاز کودک برنامه‌ریزی کنند.

۳- آموزش مهارت‌های والدگری

در این جلسات، والدین یاد می‌گیرند چگونه با استفاده از تکنیک‌های مثبت تربیتی، رفتار مناسب را در کودک‌شان تقویت کرده و با نافرمانی‌های کودک خود به شکل موثری مقابله کنند. برای این منظور، والدین باید از روش تشویق مثبت استفاده کنند. همچنین بسیار مهم است که کودک در خانه و مدرسه محیط پایدار و قابل پیش‌بینی داشته باشد؛ زیرا کودکان مبتلا به اختلال نافرمانی در محیط‌های ناپایدار و پرتنش واکنش منفی نشان می‌دهند.

۴- دارو درمانی

در حال حاضر، همان‌طور که هیچ دارویی برای درمان اختلال شخصیت اجتنابی توسط FDA تایید نشده، درمان دارویی اختلال نافرمانی مقابله ای را هم بهبود نمی‌بخشد و تاثیری در کاهش علائم آن ندارد. روانپزشک تنها در صورتی که این اختلال با ADHD، اضطراب یا افسردگی همراه باشد، ممکن است داروهای ضد روان‌پریشی یا ضد افسردگی تجویز کند.

یادتان باشد، والدین هنگام درمان اختلال ODD فرزندشان باید صبور باشند. درمان این اختلال نسبتا زمان‌بر است و برای اثربخشی مطلوب، نیاز به حمایت مداوم والدین و مداخله حرفه‌ای متخصص سلامت روان دارد. تشخیص زودهنگام ODD و درمان مناسب به تسریع روند بهبودی رفتارهای مقابله‌ای کودک کمک می‌کند؛ بنابراین با مشاهده علائم این اختلال، به‌ویژه زمانی که به طور مکرر تداوم دارند، حتما به روانشناس مراجعه کنید.

چگونه به کودک مبتلا به اختلال ODD کمک کنیم؟

با وجود تمام روش‌های درمانی، برخی راه‌کارها وجود دارند که والدین و معلمان در خانه و مدرسه با به کار گرفتن آن‌ها می‌توانند شرایط بهتری برای کودکان مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله ای فراهم کنند.

کارهایی که معلمان می‌توانند در مدرسه انجام دهند:

• زمان بیشتری برای انجام تکالیف داشته باشند.
• به صورت خصوصی به آن‌ها بازخورد مثبت داده شود.
• اجازه دهید، حین انجام تکالیف درسی در مدرسه کمی استراحت کنند.
• قوانین کلاس درس را کمی راحت‌تر بگیرید و آن‌ها را به طور منظم برایشان توضیح دهید.
• دانش‌آموز مبتلا به اختلال مقابله‌ای را نزدیکتر به خود بنشانید تا در صورت انجام نافرمانی مزاحم دیگر دانش‌آموزان نشوند.

کارهای که والدین می‌توانند در خانه انجام دهند:

• قوانین خانه را متناسب با سن کودک تنظیم کنید.
• سبک زندگی سالمی داشته باشید تا سطح استرس خودتان کاهش یابد.
• وضعیت کودک‌تان را به معلمان و اطرافیان نزدیک خود اطلاع دهید تا آن‌ها واکنش غیر منطقی نشان ندهند.
• وقتی کودک‌تان همکاری مثبتی داشت، از او قدردانی کنید.
• به کمک یک روانشناس رابطه خود را با کودک‌تان بهبود ببخشید.
• اگر حین آموزش نکته‌ای به کودک‌تان، متوجه نافرمانی و تحریک‌پذیری او شدید، بحث را ادامه ندهید و کمی استراحت کنید. 

تفاوت اختلال سلوک و نافرمانی مقابله ای چیست؟

اختلال نافرمانی مقابله ای (ODD) و اختلال سلوک (CD)، هر ۲ از اختلالات رفتاری دوران کودکی و نوجوانی هستند. عدم شناسایی و درمان به موقع اختلال ODD در کودکان می‌تواند منجر به اختلال سلوک در نوجوانی و بزرگسالی شود. ODD معمولا شامل الگوهایی از لجبازی، جروبحث با بزرگترها، تحریک‌پذیری و نافرمانی می‌شود. این کودکان رفتارهای منفی‌گرایانه و خصمانه نشان می‌دهند، اما زیر پا گذاشتن قوانین جامعه جزء ویژگی‌های اصلی آن‌ها نیست، بلکه ممکن است گاهی قوانین خانه یا مدرسه را نادیده بگیرند. در حالی که اختلال سلوک با رفتارهایی مانند خراب‌کاری، تخریب اموال، نقض جدی قوانین، زورگویی، آزار حیوانات، بزه‌کاری و پرخاشگری فیزیکی همراه است. در اختلال CD نداشتن همدلی، عدم پشیمانی و حس گناه شایع‌تر است.

راهنمای مراجعه به پزشک

اختلال نافرمانی مقابله ای (ODD) نوعی اختلال رفتاری در کودکان و نوجوانان است که علائم آن می‌توانند به شکل‌های مختلف در بزرگسالی هم ظاهر شوند. این اختلال با الگوهای پایدار نافرمانی، رفتار مقابله‌ای با والدین، معلمان، تحریک‌پذیری و لجبازی همراه است. اگر علائم مذکور بیش از ۶ ماه ادامه داشته باشند، اختلال نافرمانی تایید می‌شود و فرد باید تحت درمان زیر نظر روانشناس قرار بگیرد. 

ما در این مقاله از مجله درمانکده شما را با علل، علائم و راه‌کارهای درمان اختلال ODD آشنا کردیم. اگر در این مورد سوالات بیشتری دارید، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید.

سوالات متداول

منابع: clevelandclinic | mayoclinic