همه انسان‌ها زندگی خود را از یک سلول به نام زیگوت یا تخمک بارورشده شروع می‌کنند. زیگوت تقسیم میشود و سلول‌هایی را تولید می‌کند که به سلولهای تخصصی تمایز می‌یابند و عملکرد خاصی را در بخشی از بدن بر عهده می‌گیرند. به عنوان مثال، گلبول‌های قرمز به طور خاص برای حمل اکسیژن در خون طراحی شده‌اند. سلول بنیادی (Stem cell) یک سلول تمایز نیافته است، به این معنی که می‌تواند به سلول‌هایی تبدیل شود که عملکردهای متعددی را در قسمت‌های مختلف بدن انجام می‌دهند. این مقاله از مجله درمانکده به بحث درباره سلول بنیادی و کاربرد آن اختصاص دارد. با ما تا انتهای این مطلب همراه باشید.
سلول بنیادی چیست؟
سلولهای بنیادی مواد خام بدن هستند؛ به این معنی که در تولید سایر سلول‌ها با عملکرد تخصصی نقش دارند. تحت شرایط مناسب در بدن یا آزمایشگاه، این سلول‌ها تقسیم می‌شوند و سلولهای دیگری به نام سلولهای دختر را تشکیل می‌دهند. سلولهای دختر به سلولهای بنیادی جدید یا سلولهای تخصصی (تمایز یافته) با عملکرد خاص مانند سلولهای خونی، سلولهای مغزی، سلولهای ماهیچه‌ای قلب یا سلولهای استخوانی تبدیل می‌شوند. در بدن هیچ سلول دیگری به جز سلول بنیادی توانایی تولید انواع سلولهای جدید را ندارد.
انواع سلول بنیادی
سلولهای بنیادی انواع مختلفی دارند که عبارت‌اند از:
۱. سلول بنیادی جنینی
این سلول‌ها از جنین‌های سه تا پنج روزه به دست می‌آیند. در این مرحله، جنین بلاستوسیست نامیده میشود و حدود ۱۵۰ سلول دارد. سلولهای بنیادی جنینی پرتوان هستند؛ به این معنی که می‌توانند به سلولهای بنیادی بیشتری تقسیم شوند یا سایر سلولهای بدن را تولید کنند. به همین دلیل، می‌توان از آن‌ها برای بازسازی یا ترمیم بافت‌ها و اندام‌های بیمار استفاده کرد.
بیشتر بدانیم: پیوند مغز استخوان و سلول های بنیادی برای درمان سرطان
۲. سلول بنیادی بالغ
این سلول‌ها به تعداد کم در اکثر بافت‌های بالغ یافت می‌شوند. به عنوان مثال، می‌توان به سلول بنیادی بافت چربی یا مغز استخوان اشاره کرد. تفاوت سلول بنیادی جنینی و بالغ در این است که سلولهای بنیادی بالغ توانایی کمتری در ایجاد سلولهای مختلف بدن دارند.
تا همین اواخر، محققان فکر می‌کردند که سلولهای بنیادی بالغ فقط می‌توانند دسته‌ای از سلولهای مشابه را ایجاد کنند. به عنوان مثال، سلول بنیادی مغز استخوان فقط توانایی تولید سلولهای خونی را دارد. با این حال، شواهد جدید نشان می‌دهد که این سلول‌ها ممکن است قادر به ایجاد انواع مختلفی از سلول‌ها باشند. به عنوان مثال، سلول بنیادی مغز استخوان احتمالا می‌توانند سلولهای استخوان یا ماهیچه قلب را تولید کنند. این یافته باعث شده است که محققان آزمایش سلولهای بنیادی بالغ را روی افراد مبتلا به بیماری‌های عصبی یا قلبی شروع کنند.
۳. سلولهای بالغ تغییر یافته که خواص سلولهای بنیادی جنینی را دارند
دانشمندان با استفاده از برنامه‌ریزی مجدد ژنتیکی موفق شده‌اند سلولهای بالغ عادی را به Stem cell تبدیل کنند. در حقیقت، محققان با تغییر ژن‌های سلولهای بالغ، آن‌ها را به گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌کنند که مشابه سلولهای بنیادی جنینی عمل کنند.
این تکنیک جدید ممکن است امکان استفاده از سلولهای دستکاری‌شده را به جای سلولهای بنیادی جنینی فراهم کند و جلوی پس زدن سلولهای بنیادی جدید را توسط سیستم ایمنی بگیرد. با این حال، دانشمندان هنوز نمی‌دانند که آیا استفاده از سلولهای بالغ دستکاری‌شده روی انسان اثر نامطلوب دارد یا خیر.
محققان توانسته‌اند سلولهای بافت همبند را بگیرند و آن‌ها را برای تبدیل شدن به سلولهای عملکردی قلب برنامه‌ریزی کنند. در مطالعات حیوانی، استفاده از سلولهای قلبی جدید در حیوانات مبتلا به نارسایی قلبی با بهبود عملکرد قلب و افزایش بقا همراه بوده است.
۴. سلولهای بنیادی پری‌ناتال
محققان سلولهای بنیادی را در مایع آمنیوتیک و خون بند ناف کشف کرده‌اند. این سلول‌ها توانایی تبدیل شدن به سلولهای تخصصی را دارند. مایع آمنیوتیک در کیسه اطراف جنین قرار دارد و از آن محافظت می‌کند.
کاربرد سلولهای بنیادی
محققان امیدوارند که تحقیق روی سلول بنیادی بتواند به موارد زیر کمک کند:
۱. درک نحوه بروز بیماری‌ها
با مشاهده سلولهای بنیادی‌ای که در استخوان‌ها، عضله قلب، اعصاب و سایر اندام‌ها و بافت‌ها بالغ می‌شوند، محققان می‌توانند نحوه ایجاد بیماری‌های مختلف را بهتر درک کنند.
۲. تولید سلولهای سالم برای جایگزینی سلولهای آسیب‌دیده
سلولهای بنیادی به سلولهای خاصی تبدیل می‌شوند که می‌توانند برای بازسازی و ترمیم بافت‌هایی که تحت تاثیر بیماری قرار گرفته‌اند یا آسیب دیده‌اند، استفاده شوند. از بیماری های قابل درمان با سلول های بنیادی می‌توان به آسیب‌های نخاعی، دیابت نوع یک، بیماری پارکینسون، اسکلروز جانبی آمیوتروفیک، بیماری آلزایمر، بیماری قلبی، سکته مغزی، سوختگی، سرطان و آرتروز اشاره کرد.
علاوه بر این، به نظر می‌رسد که سلولهای بنیادی ممکن است پتانسیل رشد برای تبدیل شدن به بافت جدید و استفاده در پزشکی بازساختی (ترمیم یا جایگزینی بافت‌های آسیب‌دیده) یا پیوند را داشته باشند.
بیشتر بدانیم: لنفوسیتی حاد لوسمی چیست؟
۳. بررسی اثربخشی و ایمنی داروهای جدید
قبل از مصرف هر گونه داروی جدید توسط بیماران، محققان می‌توانند از بعضی از Stem cells برای آزمایش ایمنی و کیفیت دارو استفاده کنند. برای اینکه آزمایش داروهای جدید دقیق باشد، سلول‌ها باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی شوند که ویژگی‌های سلولهای مورد هدف دارو را کسب کنند. به عنوان مثال، می‌توان با تولید سلولهای عصبی تاثیر یک داروی جدید را برای درمان بیماری‌های عصبی بررسی کرد.
کلام پایانی
سلولهای بنیادی تنها سلول‌هایی هستند که می‌توانند به طور نامحدود تکثیر شوند و با ایجاد سلولهای تخصصی به ترمیم سلولهای آسیب‌دیده کمک کنند. در حال حاضر، متخصص خون و آنکولوژی از این سلول‌ها برای کنترل یا درمان سرطان‌های خون و اختلالات خونی استفاده می‌کنند. با این حال، محققان معتقدند که Stem cells احتمالا پتانسیل درمان بیماری‌های دیگری را هم دارند. اگر در این زمینه به راهنمایی بیشتری نیاز دارید، می‌توانید از طریق سایت درمانکده با دکتر خون و آنکولوژی آنلاین مشورت کنید.
بیشتر بدانیم: کم خونی آپلاستیک؛ علائم، دلایل، عوارض و نحوه درمان
سوالات متداول
در پاسخ به این سوال که سلول بنیادی چیست به زبان ساده باید بگوییم سلولهای غیر تخصصی بدن هستند که پتانسیل تبدیل شدن به انواع سلولهای تخصصی (مانند سلولهای خونی، سلولهای ماهیچه‌ای و سلولهای عصبی) را دارند و از این طریق به ترمیم بافت‌های آسب‌دیده کمک می‌کنند.
سلولهای بنیادی جنینی از جنین‌هایی که در مراحل اولیه رشد هستند به دست می‌آیند، یعنی گروهی از سلول‌ها که هنگام بارور شدن تخمک با اسپرم در یک کلینیک لقاح آزمایشگاهی تشکیل می‌شوند. از آنجا که سلولهای بنیادی جنینی از جنین انسان استخراج می‌شوند، سوالات و مسائل متعددی در مورد جنبه‌های اخلاقی تحقیق روی آن‌ها مطرح شده است. البته در حال حاضر، دستورالعمل‌هایی درباره اهدای سلولهای بنیادی جنینی یا نحوه استفاده از آن‌ها وجود دارد. بر اساس این دستورالعمل‌ها، فقط زمانی می‌توان از جنین‌های ایجادشده توسط لقاح آزمایشگاهی استفاده کرد که جنین دیگر مورد نیاز نباشد.
اگرچه نتیجه تحقیقات در مورد سلولهای بنیادی بالغ امیدوارکننده است، اما این سلول‌ها ممکن است به اندازه سلولهای جنینی همه‌کاره و بادوام نباشند. این سلول‌ها نمی‌توانند برای تولید انواع مختلف سلول‌ها دستکاری شوند که این امر نحوه استفاده از آن‌ها را برای درمان بیماری‌ها محدود می‌کند. از سوی دیگر، احتمالا به دلیل خطرات محیطی (مانند سموم) یا خطاهایی که در حین تکثیر سلول رخ می‌دهند، حاوی ناهنجاری هستند.
در حال حاضر، امکان انجام این کار وجود ندارد، اما تحقیق در مورد این موضوع در حال انجام است.
سلولهای جداشده از دندان شیری در مقایسه با سلولهای به دست‌‌آمده از سایر بافت‌های بدن نسبت به تنش‌های محیطی مقاوم‌تر هستند. به همین دلیل، برای بازسازی عروق و بافت‌های آسیب‌دیده قلب گزینه مناسبی به شمار می‌روند. محققان امیدوارند که در آینده امکان استفاده از این سلول‌ها برای درمان بیماری‌های مزمن فراهم شود.
بله. از این سلول‌ها برای جوانسازی پوست، بهبود اسکار (جای زخم) و محافظت از پوست در برابر عوامل محیطی استفاده میشود. البته اکثر محصولات مراقبت از پوست حاوی سلول بنیادی گیاهی هستند.
جمع‌آوری سلول بنیادی مغز استخوان از طریق جراحی و با استفاده از سوزن و سرنگ انجام میشود.
منابع: mayoclinic, healthdirect
