واکسن کزاز برای چیست؟ [راهنمای زمان تزریق + اقدامات بعد]

کزاز از جمله بیماری‌هایی است که در گذشته باعث مرگ‌ومیر می‌شد، اما خوشبختانه امروزه با گسترش برنامه واکسیناسیون ملی به طور چشمگیری قابل کنترل است. واکسن کزاز پنج مرحله در کودکی تزریق می‌شود و پس از آن، هر ۱۰ سال یک بار نیاز به دوز یادآور دارد. توجه به تزریق به موقع این واکسن برای پیشگیری از عفونت باکتریایی کزاز ضروری است و علاوه بر حفاظت فردی، خطر شیوع بیماری در جامعه را کاهش می‌دهد. در این مقاله از مجله سلامت درمانکده همراه ما باشید تا شما را با کاربرد، انواع و عوارض واکسن کزاز بیشتر آشنا کنیم.

واکسن کزاز چیست؟

واکسن کزاز یکی از انواع واکسن ها در برنامه واکسیناسیون ملی است که برای پیشگیری از ابتلا به بیماری کزاز تزریق می‌شود. بیماری کزاز یک عفونت باکتریایی به‌شمار می‌آید که باکتری کلستریدیوم تتانی عامل ایجاد آن است. این باکتری ماده‌ای سمی به نام تتانوسپاسمین تولید می‌کند که به دلیل اثر گذاشتن روی سیستم عصبی، موجب انقباض‌های شدید و دردناک عضلات می‌شود. از آن جایی که بیماری کزاز درمان قطعی ندارد و می‌تواند باعث مرگ شود، بهترین راه‌حل، پیشگیری از آن و تزریق واکسن کزاز است.

واکسیناسیون کزاز از دوران نوزادی و کودکی شروع می‌شود. در دوره کودکی، پنج دوز از این واکسن را در سنین مختلف تزریق می‌کنند و دوز ششم مربوط به دوره نوجوانی است. پس از تزریق تمامی دوزهای اولیه، بدن به مدت ۱۰ سال در برابر باکتری عامل کزاز ایمن خواهد بود. پس از آن، هر ۱۰ سال یک بار برای حفظ ایمنی بیشتر باید دوز یادآور تزریق شود.

مکانیسم اثر واکسن کزاز

بسیاری از بیماری‌های عفونی توسط میکروب ایجاد می‌شوند و کزاز یکی از آن‌هاست که بر اثر ورود باکتری خاصی به بدن بروز پیدا می‌کند و خوشبختانه با واکسیناسیون قابل پیشگیری است. مکانیسم اثر این واکسن بر پایه ایجاد ایمنی فعال از طریق تحریک سیستم ایمنی بدن عمل می‌کند. در این واکسن از توکسوئید کزاز (فرم غیر فعال و بی‌خطر تتانوسپاسمین) استفاده می‌شود که می‌تواند سیستم ایمنی بدن را تحریک کند. 

پس از تزریق واکسن، سلول‌های ایمنی آنتی‌ژن موجود در واکسن را شناسایی کرده و علیه آن آنتی‌باد‌ی‌های اختصاصی تولید می‌کنند. این آنتی‌بادی‌ها در بدن ذخیره می‌شوند و در صورت ورود باکتری واقعی عامل بیماری کزاز و تولید سم فعال، بلافاصله آن را خنثی می‌کنند و مانع از اتصال سم به گیرنده‌های عصبی می‌شوند. به این ترتیب، سیستم ایمنی به دلیل شناخت باکتری می‌تواند سریع‌تر و موثرتر واکنش نشان دهد.

انواع و برنامه های واکسن کزاز

این واکسن معمولا به صورت ترکیبی استفاده می‌شود؛ زیرا همراهی آن با سایر واکسن‌ها اثربخشی بیشتری دارد و از بدن در برابر برخی بیماری‌های دیگر هم محافظت می‌کند. انواع واکسن کزاز براساس سن و واکسن‌هایی که قبلا زده‌اید، به شرح زیر هستند:

نوزادان و کودکان خردسال

• DTaP از واکسن های نوزاد و کودکان خردسال است که از بدن در برابر دیفتری، کزاز و سیاه سرفه حفاظت می‌کند.

کودکان بزرگ‌تر و بزرگسالان

• Tdap از واکسن‌های کودکان بزرگ‌تر و بزرگسالان است که برای محافظت بدن در برابر دیفتری، کزاز و سیاه سرفه تزریق می‌شود.
• Td از بدن کودکان بزرگ‌تر و بزرگسالان فقط در برابر کزاز و دیفتری محافظت می‌کند.

برنامه واکسیناسیون کزاز از دوران کودکی شروع می‌شود. در جدول زیر می‌توانید با سنین تزریق سری واکسن DTaP آشنا شوید:

سن یا شرایط	نام واکسن	توضیحات
۲، ۴ و ۶ ماهگی	DTaP	دوز اولیه کزاز همراه با دیفتری و سیاه سرفه
۱۵ تا ۱۸ ماهگی	DTaP	دوز یادآور
۴ تا ۶ سالگی	DTaP	دوز پنجم
۱۱ تا ۱۵ سالگی	Tdap	دوز یادآور برای نوجوانان
هر ۱۰ سال یک بار	Tdap یا Td	دوز یادآور برای بزرگسالان
هفته ۲۷ تا ۳۶ دوران بارداری	Tdap	محافظت از مادر و جنین
ایجاد زخم عمیق یا آلوده	Tdap یا Td	اگر از آخرین دوز بیش از ۵ سال گذشته باشد، واکسن مجدد تزریق می‌شود.

واکسن کزاز برای چیست؟

بیماری کزاز درمان قطعی ندارد و بهترین راه‌حل پیشگیری از آن، تزریق واکسن کزاز است. در ادامه مهم‌ترین موارد مصرف واکسن کزاز در موقعیت‌های خاص را بررسی می‌کنیم:

۱- واکسن کزاز بعد از چنگ گربه

عامل بیماری کزاز مانند هاری می‌تواند از طریق خراش گربه آلوده به انسان انتقال پیدا کند. البته اگر خراش ناشی از چنگ گربه سطحی باشد، معمولا نیازی به واکسن کزاز ندارید، اما اگر زخم عمیق یا آلوده باشد، محیط مناسبی برای رشد باکتری کزاز فراهم می‌کند. در چنین شرایطی، ممکن است دکتر عمومی دوز یادآور واکسن کزاز را به‌ویژه اگر در پنج سال گذشته تزریق نشده باشد، توصیه کند. 

دریافت نوبت حضوری و آنلاین از بهترین دکتر عمومی تهران

بدون نیاز به مراجعه حضوری، از پزشک نوبت بگیرید

دکتر عمومی دکتر عمومی آنلاین

۲- واکسن کزاز بعد از زخم عمیق

در بریدگی‌های عمیق، زخم‌های ناشی از اجسام زنگ‌زده یا سوختگی‌های وسیع، احتمال آلودگی به باکتری کزاز وجود دارد. اگر در چنین شرایطی از آخرین دوز واکسن کزاز فرد بیش از پنج سال گذشته باشد، تزریق دوز یادآور ضروری است.

زمان تزریق واکسن کزاز بعد از زخم

زمان تزریق این واکسن بعد از زخم به شدت و نوع زخم و سابقه واکسیناسیون فرد بستگی دارد. اگر زخم سطحی باشد و از آخرین دوز واکسن کزاز کمتر از ۱۰ سال گذشته باشد، معمولا نیازی به تزریق مجدد واکسن نیست. اما زمانی که زخم عمیق یا آلوده است و فرد آخرین دوز واکسن کزاز خود را بیش از پنج سال پیش زده، باید یک دوز یادآور تزریق کند. پزشکان توصیه می‌کنند در صورت ایجاد هر نوع زخم عمیق در بدن، بهتر است در اولین فرصت (حداقل ۴۸ ساعت پس از زخم شدن) برای بررسی دقیق به مراکز درمانی مراجعه کنید.

۳- واکسن کزاز برای ازدواج

در برخی کشورها از جمله ایران، تزریق واکسن کزاز (معمولا Tdap یا Td) برای خانم‌های ۱۵ تا ۴۵ سال به عنوان بخشی از آزمایشات و مراقبت‌های پیش از ازدواج توصیه می‌شود و حتی ممکن است الزامی باشد. این واکسن از بدن زنان و جنین در دوران بارداری و زایمان در برابر عفونت باکتری کزاز محافظت می‌کند.

۴- واکسن کزاز در بارداری

معمولا دکتر زنان توصیه می‌کند که مادر باردار در هفته ۲۷ تا ۳۶ بارداری، واکسن کزاز (Tdap) تزریق کند. این واکسن از بدن مادر در برابر کزاز رحمی و نوزاد در برابر کزاز نوزادی محافظت می‌کند. نزدن واکسن کزاز در دوران بارداری می‌تواند پیامدهای جدی برای مادر و نوزاد به همراه داشته باشد؛ بنابراین حتما با پزشک خود در مورد زمان مناسب زدن این واکسن مشورت کنید.

واکسن کزاز هر چند سال باید تزریق شود؟

پنج دوره از واکسیناسیون کزاز در دوران کودکی انجام می‌شود و پس از آن یک دوز یادآور در سنین نوجوانی تزریق خواهد شد. با تکمیل واکسیناسیون کزاز در دوره کودکی و نوجوانی، بزرگسالان هر ۱۰ سال یک بار نیاز به دوز یادآور دارند.

اقدامات بعد از واکسن کزاز

مراقبت از محل تزریق، مهم‌ترین اقدامی است که پس از زدن واکسن باید انجام دهید. احساس مقدار کمی درد، قرمزی و تورم در ناحیه بازو در ساعات اولیه تزریق واکسن طبیعی است و پزشکان آن را واکنش سیستم ایمنی بدن در نظر می‌گیرند. این علائم معمولا خفیف هستند و به خودبه‌خود پس از ۲ تا ۳ روز از بین می‌روند. 

رعایت چند نکته ساده کمک می‌کند تا عوارض خفیف سریع‌تر برطرف شوند؛ از جمله:

• تمیز و خشک نگه داشتن محل تزریق
• خودداری از ماساژ محل تزریق
• گذاشتن کمپرس سرد روی محل تزریق
• استراحت کافی در صورت احساس ضعف، بی‌حالی و تب
• نوشیدن آب به مقدار کافی
• پرهیز از انجام فعالیت سنگین در ساعات ابتدایی تزریق واکسن
• مصرف مسکن‌های ساده مانند استامینوفن در صورت داشتن درد (طبق تجویز پزشک)

در صورت مشاهده علائم غیر عادی مانند تب شدید، خارش و تورم گسترده در ناحیه تزریق، حتما آن‌ها را جدی بگیرید و برای اطمینان از اینکه مشکلی وجود ندارد، با دکتر عمومی انلاین مشورت کنید.

آیا استحمام بعد از واکسن کزاز ممنوع است؟

حمام کردن بعد از تزریق این واکسن به طور کلی ممنوع نیست، اما پزشکان توصیه می‌کنند بهتر است در چند ساعت اول تزریق از استحمام، ماساژ و فشار دادن محل تزریق خودداری کنید تا احتمال بروز واکنش پوستی، التهاب و درد کاهش یابد.

موارد احتیاط داروی واکسن کزاز

تزریق این واکسن در برخی شرایط و بیماری‌ها همچون موارد زیر توصیه نمی‌شود یا باید با احتیاط انجام شود:

• واکنش آلرژی به دوز قبلی واکسن
• واکنش آنافیلاکسی به ترکیبات واکسن
• سابقه ابتلا به اختلالات انعقادی یا کاهش تعداد پلاکت
• سابقه مشکلات عصبی مانند سندرم گلین‌باره بعد از دوز قبلی
• عفونت حاد و تب بالا در زمان تزریق
• کودکان زیر هفت سال

اثرات جانبی داروی واکسن کزاز Testanus Vaccines

داروی واکسن کزاز Testanus Vaccines می‌تواند از بدن در برابر عفونت باکتریایی کزاز محافظت کند؛ بنابراین وقتی پزشک متخصص این واکسن را برای شرایط خاص شما تجویز کرد، قطعا فواید آن بیشتر از عوارضش است. با این حال، واکسن کزاز ممکن است مانند بسیاری از واکسن‌ها عوارض خفیف و موقتی ایجاد کند که اغلب طی ۲ تا ۳ روز خودبه‌خود برطرف می‌شوند. شایع‌ترین عوارض آن عبارت‌اند از:

• درد، قرمزی یا تورم در محل تزریق
• تب خفیف و سردرد
• احساس خستگی، حالت تهوع و استفراغ
• اسهال یا معده درد

علائمی مانند واکنش آلرژیک شدید، تب بالا، تشنج و تورم گسترده در بازو از عوارض جدی این واکسن به‌شمار می‌آیند که معمولا به ندرت بروز پیدا می‌کنند. در صورت مشاهده هر یک از علائم مذکور، سریعا بیمار را به اورژانس بیمارستان برسانید.

تفاوت آمپول و واکسن کزاز چیست؟

واکسن کزاز حاوی توکسوئید غیر فعال است که موجب تحریک سیستم ایمنی برای تولید آنتی‌بادی می‌شود و در برابر عفونت باکتری کزاز ایمنی بلندمدت ایجاد می‌کند. اما آمپول کزاز که در برخی منابع تحت عنوان ضد سم کزاز معرفی می‌شود، نوعی پادزهر است که فقط سم باکتری Clostridium Tetani را خنثی می‌كند و اثری بر خود باکتری ندارد. از آمپول کزاز در مواردی که خطر عفونت زخم باز پس از ورود سم باکتری کزاز وجود دارد استفاده می‌کنند تا به سرعت اثر کند، اما باید بدانید که ایمنی آن موقتی است و همچون واکسن اثربخشی بلندمدت ندارد.

واکسن کزاز برای دبیرستان برای چیست؟

این واکسن در سنین دبیرستان به عنوان دوز ششم و یادآور در نظر گرفته می‌شود و بخش مهمی از واکسیناسیون ملی است. تزریق واکسن کزاز معمولا در قالب Tdap و با هدف حفظ ایمنی پایدار در برابر عفونت باکتری کزاز و دیگر بیماری‌ها همچون دیفتری و سیاه‌سرفه انجام می‌گیرد.

راهنمای مراجعه به پزشک

واکسن کزاز یک راه‌حل موثر برای پیشگیری از بیماری کزاز است. تزریق این واکسن از دوران نوزادی و کودکی شروع می‌شود و در بزرگسالی، هر ۱۰ سال یک بار به عنوان دوز یادآور ادامه پیدا می‌کند. هرچند این واکسن ممکن است عوارض خفیفی مانند درد و قرمزی در ناحیه تزریق ایجاد کند، اما فواید آن در پیشگیری از مرگ‌ومیر ناشی از عفونت عامل بیماری بیشتر است.

ما در این مقاله از مجله درمانکده شما را به طور مفصل با کاربرد و انواع واکسن کزاز آشنا کردیم. اگر در این مورد سوالات بیشتری دارید، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و از بهترین پزشکان متخصص مشورت بگیرید.

سوالات متداول

منابع: clevelandclinic | webmd | nhs