نشت مایع مغزی نخاعی Cerebrospinal Fluid Leak یا (CSF)، گاهی با نشانه‌هایی ساده اما گمراه‌کننده مثل سردردی که با ایستادن شدت می‌گیرد، خروج مایع شفاف از بینی یا گوش و کاهش تدریجی شنوایی آغاز می‌شود. در نگاه اول ممکن است این علائم بی‌خطر به نظر برسند، اما پشت آن‌ها احتمال یک اختلال جدی پنهان است. اگر این عارضه نادیده گرفته شود، می‌تواند به عفونت‌های مغزی مثل مننژیت یا آسیب‌های عصبی پایدار منجر شود. در این مقاله از مجله سلامت درمانکده به این موضوع می‌پردازیم که نشت مایع مغزی نخاعی چیست، چه علائمی دارد و چگونه درمان می‌شود.
فهرست محتوا
نشت مايع مغزي نخاعی چیست؟
مایع مغزی نخاعی (Cerebrospinal Fluid) یک مایع شفاف و بی‌رنگ است که اطراف مغز و نخاع جریان دارد. این مایع مثل ضربه‌گیر عمل میکند؛ یعنی مغز و نخاع را از آسیب‌های مکانیکی حفظ میکند، مواد مغذی را به مغز می‌رساند و مواد زائد را از آن دور میکند.
حالا گاهی این مایع از مسیر طبیعی خودش خارج می‌شود و اصطلاحا نشت کند؛ یعنی سوراخ یا پارگی در لایه‌های محافظ مغز یا نخاع رخ داده است که باعث می‌شود این مایع به بیرون راه پیدا کند. این مایع با توجه به محل نشت می‌تواند به شکل‌های زیر از بدن خارج شود:
نشت مایع مغزی نخاعی از بینی
وقتی حفره یا پارگی در یکی از لایه‌های محافظ مغز یا جمجمه که بین مغز و بینی قرار دارند، ایجاد می‌شود، مایع شفاف و بی‌رنگ مغز که باید در اطراف مغز و نخاع جریان داشته باشد، از این حفره به بیرون راه پیدا میکند و از طریق بینی خارج می‌شود.
علت نشت مایع مغزی نخاعی از بینی
مهم‌ترین دلایل نشت مایع مغزی از بینی عبارت‌اند از:
- ضربه یا تروما به سر مثل تصادف یا سقوط از بلندی
- جراحی‌های بینی، سینوس‌ها یا مغز
- عفونت‌های شدید سینوسی یا جمجمه‌ای
- عارضه‌های مادرزادی
- فشار بالا یا پایین غیر طبیعی
علائم نشت مایع مغزی نخاعی از بینی
رایج‌ترین نشانه‌ها این عارضه عبارت‌اند از:
- ترشح شفاف و آبکی از بینی: این ترشح با آبریزش معمولی بینی فرق دارد، چون به‌جای مخاط غلیظ، مایعی کاملا شفاف، بی‌رنگ، بدون بو و رقیق مثل آب از بینی خارج می‌شود. همچنین این مایع معمولا فقط از یک سوراخ بینی می‌چکد و اغلب با خم شدن سر یا فشار آوردن روی بینی بیشتر می‌شود.
- سردرد شدید و غیرمعمول: این سرد به‌گونه‌ای است که وقتی می‌ایستید یا می‌نشینید، تشدید می‌شود و وقتی دراز می‌کشید، کاهش می‌یابد. این سردرد ناشی از کاهش فشار مایع مغزی نخاعی است.
- احساس نم یا چسبندگی در قسمت پشت بینی یا گلو: در این شرایط احتمال بروز علائم مننژیت مثل تب، گردن‌درد، تهوع، استفراغ و حساسیت به نور و حتی گاهی تاری دید، وزوز گوش یا سرگیجه وجود دارد.
عوارض نشت مایع مغزی نخاعی از بینی
از مهم‌ترین عوارض آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- خطر ابتلا به عفونت‌های جدی مثل مننژیت (عفونت پرده‌های محافظ مغز) به خاطر مسیر باز شده بین فضای بیرونی و فضای داخلی جمجمه.
- کاهش فشار مایع مغزی نخاعی و آسیب‌های ناشی از آن به مغز.
- احتمال بروز انسفالوپاتی (Encephalopathy) یا تغییرات شناختی در موارد طولانی‌مدت و درمان نشده.
نشت مایع مغزی نخاعی از گوش
وقتی ساختارهای حساس گوش مثل شیپور استاش یا استخوان‌های اطراف گوش دچار مشکل شوند، مثلا در بیماری‌هایی مانند تومور گلوموس یا نوروم آکوستیک، ممکن است لایه‌های محافظ آسیب ببینند و مایع مغزی نخاعی از گوش نشت کند.
علت نشت مایع مغزی نخاعی از گوش
عوامل مختلفی می‌توانند باعث این نشت شوند، از جمله:
- تومور گلوموس (Glomus tumor) و تومور نورواندوکرین (Neuroendocrine tumor) که رشد آن‌ها در نواحی اطراف گوش می‌تواند به ساختارهای استخوانی فشار بیاورد و باعث ایجاد سوراخ یا پارگی شود.
- کیست گوش یا کیست‌های اطراف مجرای گوش که به مرور زمان با فشار به غشای محافظ، باعث نشت میشوند.
- سرطان گوش که تخریب بافت‌های طبیعی را به دنبال دارد.
- مشکلاتی در سینوس جلوی گوش که می‌تواند به پرده‌ها آسیب برساند.
- بیماری‌های التهابی یا عفونت‌های مزمن که باعث ضعیف شدن لایه‌های محافظ گوش میشوند.
- آسیب به شیپور استاش و عدم توانایی در پاکسازی شیپور استاش که می‌تواند باعث فشار غیرطبیعی و پارگی شود.
- ضربه یا آسیب به سر، مخصوصا به ناحیه استخوان گیجگاهی که در کنار گوش قرار دارد.
- همچنین شرایط مرتبط با اختلال طیف نوروپاتی شنوایی و پیرگوشی ممکن است به طور غیرمستقیم با تغییرات ساختاری گوش و اطراف آن مرتبط باشند.
علائم نشت مایع مغزی نخاعی از گوش
نشت CSF از گوش می‌تواند با فشار بر اعصاب شنوایی یا اختلال در عملکرد حلزون گوش، بر محدوده شنوایی انسان تاثیر بگذارد. علاوه‌بر این، احتمال بروز نشانه‌های زیر نیز وجود دارد:
- ترشح شفاف و بی‌رنگ از گوش، که ممکن است پیوسته یا متناوب باشد.
- احساس پر شدن یا فشار در گوش
- کاهش شنوایی و احساس وزوز گوش
- سردردهای وضعیتی که در حالت نشسته یا ایستاده بدتر می‌شود و با دراز کشیدن بهتر می‌شود.
- علائم مننژیت مانند تب، درد گردن، تهوع و حساسیت به نور در صورت عفونت
- سرگیجه یا عدم تعادل
نشت CSF از گوش می‌تواند علائمی شبیه به سکته گوش داشته باشد. با خواندن مقاله سکته گوش چیست در درمانکده، به طور کامل با این بیماری و علائم منحصر‌به‌فرد آن آشنا می‌شوید.
عوارض نشت مایع مغزی نخاعی از گوش
مهم‌ترین عوارض نشت مایع مغزی نخاعی از گوش عبارت‌اند از:
- خطر عفونت‌های جدی مانند مننژیت به دلیل باز شدن مسیر محافظ مغز
- افزایش احتمال آسیب دائمی به ساختارهای گوش و تشدید مشکلاتی مانند پیرگوشی و اختلال طیف نوروپاتی شنوایی.
- در مواردی، فشار غیرطبیعی ممکن است موجب تحریک و بدتر شدن علائم نوروم آکوستیک یا تومورهای مرتبط شود.
نشت مایع مغزی نخاعی از ستون فقرات
مایع مغزی نخاعی علاوه‌بر مغز، دور نخاع هم جریان دارد و توسط لایه‌هایی به نام پرده‌های مننژ (Meninges) پوشیده شده است. نشت مایع مغزی نخاعی از ستون فقرات یعنی اینکه در بخشی از این پرده‌ها یا غشای محافظ نخاع، حفره یا پارگی ایجاد شده و مایع از آن ناحیه بیرون می‌زند. درست مثل این است که در یک شلنگ آب سوراخی ایجاد شود و آب از آن نشت کند؛ در اینجا نخاع و پرده‌هایش نقش شلنگ را دارند و مایع CSF مثل آب داخل شلنگ است.
اگر این نشت ادامه پیدا کند، فشار داخل شلنگ کم شده و جریان آب در بخش‌های دیگر دچار مشکل می‌شود. در بدن ما هم، کاهش فشار مایع مغزی نخاعی باعث سردرد و ناراحتی می‌شود و اگر حفره بسته نشود، مشکلات بیشتری ایجاد میکند.
علت نشت مایع مغزی نخاعی از ستون فقرات
دلایل اصلی نشت مایع مغزی نخاعی از ستون فقرات را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- ضربه یا آسیب مستقیم به ستون فقرات مثل تصادف، سقوط یا زخم ناشی از اشیا نوک تیز
- سوزن‌گذاری‌های تشخیصی یا درمانی مثل پونکسیون کمری (تزریق یا نمونه‌گیری از مایع نخاعی) که ممکن است باعث سوراخ شدن پرده شود.
- بیماری‌های بافت همبند یا ضعف مادرزادی پرده‌ها
- افزایش فشار داخل جمجمه یا نواحی ستون فقرات که باعث پارگی شود.
علائم نشت مایع مغزی نخاعی از ستون فقرات
نشانه های نشت مایع مغزی نخاعی از ستون فقرات شامل موارد زیر می‌شود:
- سردرد شدید و معمولا وضعیتی
- درد و حساسیت در ناحیه ستون فقرات که نشت از آنجا رخ داده است.
- تهوع و استفراغ
- گردن‌درد یا سفتی گردن
- سرگیجه، تاری دید یا شنیدن وزوز گوش
- در موارد نادر، احساس نم یا ترشح مایع شفاف از محل جراحی یا زخم دارید.
عوارض نشت مایع مغزی نخاعی از ستون فقرات
خطرات این عارضه عبارت‌اند از:
- مننژیت
- سردردهای مزمن و آزاردهنده
- در موارد شدید هماتوم یا جمع شدن خون در ناحیه اطراف نخاع
- افت فشار داخل جمجمه
تشخیص نشت مایع مغزی نخاعی چگونه است؟
گاهی‌اوقات تشخیص CSF ساده نیست، چون علائم آن ممکن است با بیماری‌هایی دیگر مانند آلرژی، سینوزیت، تومورهای گوش و بینی اشتباه گرفته شود. حتی بیماری‌هایی مانند بیماری منیر نیز می‌توانند علائم مشابهی با این بیماری داشته باشند. اگر می‌خواهید بدانید بیماری منیر چیست، باید گفت که بیماری منیر یک اختلال مزمن گوش داخلی است که باعث حمله‌های دوره‌ای سرگیجه شدید، وزوز گوش (زنگ زدن)، احساس پری یا فشار در گوش و کاهش شنوایی نوسانی یا دائمی می‌شود.
۱. شرح حال و علائم بالینی
پزشک اول با سوالات دقیق علائم زیر را را بررسی میکند:
- سردرد وضعیتی
- ترشح شفاف از بینی یا گوش
- احساس پر شدن گوش، کاهش شنوایی یا وزوز گوش
- سابقه ضربه، جراحی مغز یا گوش، یا افزایش فشار مغز
- سابقه بیماری‌هایی مثل تومور گلوموس، نوروم آکوستیک (Acoustic Neuroma) یا کیست گوش
۲- معاینه فیزیکی
معاینه فیزیکی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- معاینه گوش میانی و مجرای بینی با اتوسکوپ یا آندوسکوپ
- آزمایش ساده برای تشخیص مایع CSF. اگر مایع نشت‌کرده روی گاز استریل بریزد و حلقه‌ای شبیه هدف تیراندازی (Ring Sign) ایجاد شود، احتمال CSF بالا است.
۳- آزمایش‌های تخصصی
آزمایش بتا-۲ ترانسفرین (Beta-2 Transferrin) دقیق‌ترین تست پزشکی برای تشخیص نشت مایع مغزی و نخاعی است. در طی آن پزشکان پروتئین خاصی را بررسی می‌کنند که فقط در مایع مغزی نخاعی، زجاجیه چشم و پریلیمف گوش داخلی یافت می‌شود، نه در بزاق، اشک، خون یا ترشحات بینی.
۴- تصویربرداری‌های پزشکی
روش‌های تصویر‌برداری پزشکی برای تشخیص این عارضه متنوع هستند و پزشک با توجه به وضعیت بیمار از یک یا چندین تکنیک استفاده میکند:
- CT سیستوگرافی (CT Cisternography): در این آزمایش پزشک به فضای مایع مغزی ماده حاجب تزریق میکند. اگر نشت وجود داشته باشد، ماده از محل سوراخ بیرون می‌زند و در اسکن دیده می‌شود. این تکنیک دقیق‌ترین روش برای تعیین محل نشت، به‌ویژه در نشت‌های بینی یا گوش است.
- MRI سیستوگرافی (MRI with Gadolinium): این تست در تشخیص نشت‌های آهسته یا مزمن موثر است.
- سی‌تی اسکن استخوانی (High-Resolution Bone CT): این تست برای بررسی شکستگی یا سوراخ در استخوان‌های اطراف گوش و بینی مثل سینوس جلوی گوش یا قاعده جمجمه کاربرد دارد. پزشکان از این تکنیک برای تشخیص سرطان گوش، تومور گلوموس یا نوروم آکوستیک هم استفاده می‌کنند.
- مانیتورینگ فشار مایع مغزی (Lumbar Puncture): این روش فقط در نشت‌های ستون فقرات یا نشت‌هایی که باعث افت فشار شده‌اند، کاربرد دارد. زمانی که پزشک به نشت مایع مغزی نخاعی مشکوک می‌شود، از طریق پونکسیون کمری یا به‌اصطلاح عامیانه «نمونه‌گیری از مایع نخاعی» فشار مایع CSF را اندازه‌گیری میکند. فشار طبیعی CSF معمولا بین ۶۰ تا ۲۰۰ mmH₂O است. اگر فشار پایین‌تر از ۶۰ باشد (مثلا ۳۰ یا حتی صفر)، یعنی نشت مایع مغزی نخاعی رخ داده است.
برای نشت مایع مغزی نخاعی چه باید کرد؟
درمان نشت مایع مغزی نخاعی با توجه به محل و شدت نشت می‌تواند از درمان‌های ساده و غیرتهاجمی باشد تا جراحی‌های تخصصی.
درمان‌های غیر جراحی
زمانی که نشت خفیف یا تازه باشد، بدن می‌تواند ناحیه آسیب‌دیده را ترمیم کند. در این حالت بهتر است اقدامات زیر را انجام دهید:
- استراحت کردن در حالت درازکش
- نوشیدن مایعات زیاد، مخصوصا نوشیدنی‌های کافئین‌دار مثل قهوه یا چای
- پرهیز از عطسه، زور زدن، خم شدن یا فعالیت‌های شدید
- درمان سردرد با مسکن
- مصرف داروهایی برای کاهش فشار داخل جمجمه مثل استازولامید (Acetazolamide) که حتما باید پزشک تجویز کند.
۲- تزریق خون در فضای اپیدورال (Epidural Blood Patch)
اگر نشت مایع مغزی و نخاعی از ستون فقرات باشد، پچ خون اپیدورال روشی برای درمان است. در طی آن پزشک مقدار کمی از خون خود بیمار را به فضای اطراف نخاع (اپیدورال) تزریق میکند. این خون لخته می‌شود و مثل چسب طبیعی محل نشت مایع مغزی نخاعی را می‌بندد.
۳- جراحی
اگر درمان‌های غیر جراحی جواب ندهد، نشت شدید باشد یا منشا نشت دقیقا مشخص شود، پزشک جراحی را پیشنهاد میکند. چگونگی جراحی نشت مایع مغزی نخاعی به محل نشت بستگی دارد:
| محل نشت مایع مغزی و نخاعی | نوع جراحی نشت مایع مغزی نخاعی |
| بینی | جراحی اندوسکوپیک از راه بینی برای بستن سوراخ |
| گوش | جراحی ترمیمی پشت گوش برای ترمیم پرده یا استخوان آسیب‌دیده |
| ستون فقرات | جراحی برای ترمیم دقیق پرده نخاع |
۴. درمان علت زمینه‌ای
اگه نشت به دلیل بیماری خاصی بروز کند، ابتدا باید بیماری زمینه‌ای درمان شود تا نشت CSF به‌طور ریشه‌ای مورد درمان قرار بگیرد. از جمله این بیماری‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تومور گلوموس
- نوروم آکوستیک
- کیست گوش
- عفونت شدید
- یا افزایش فشار داخل جمجمه
خطرات نشت مایع مغزی نخاعی چیست؟
عوارض کم شدن مایع مغزی نخاعی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
خطرات عصبی و مغزی
مننژیت (عفونت پرده‌های مغز) یکی از خطرناک‌ترین پیامدهای نشت CSF است. وقتی سد دفاعی مایع مغزی از بین می‌رود باکتری‌ها راحت‌تر وارد مغز میشوند. این بیماری می‌تواند با علائمی مانند تب، گردن‌درد، تهوع، گیجی، خواب‌آلودگی یا حتی کما همراه باشد.
افت فشار داخل جمجمه
مایع مغزی به حفظ فشار و تعادل مغز کمک میکند. وقتی این فشار کم شود بیمار با علائمی مانند سردرد شدید، سرگیجه، تهوع، تاری دید، صدای وزوز و حتی دوبینی یا کاهش سطح هوشیاری مواجه می‌شود.
تغییر وضعیت مغز
در این حالت بیمار حس می کند مغزش به سمت پایین کشیده شده است. گردن‌درد، ناتوانی حرکتی یا اختلال در عملکرد ساقه مغز از علائم آن است.
خطرات شنوایی و تعادل
اگر نشت از اطراف گوش باشد، بروز عوارض زیر دور از انتظار نیست:
- کاهش شنوایی یا پیرگوشی زودرس
- وزوز گوش
- سرگیجه و عدم تعادل
در موارد شدید حتی سکته گوش یا درگیری نوروم آکوستیک هم وجود دارد.
راهنمای مراجعه به پزشک
نشت مایع مغزی نخاعی که با علامت اختصاری CSF شناخته می‌شود، یک وضعیت نادر اما قابل درمان است. آگاهی از نشانه‌هایی مانند سردرد وضعیتی، خروج مایع شفاف از بینی یا گوش و افت شنوایی می‌تواند به تشخیص زودهنگام کمک کند. از جمله شیوه‌های درمانی CSF نیز می‌توان به درمان دارویی، استراحت، تست اپیدورال بلاد پچ (Blood Patch) و در صورت لزوم جراحی اشاره کرد.
اگر در مورد وضعیت CSF سوال و نگرانی دارید، می‌توانید از طریق وب‌سایت درمانکده ویزیت آنلاین متخصص مغز و اعصاب بگیرید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر مغز و اعصاب از متخصص مورد نظر خود نوبت بگیرید.
سوالات متداول
مایع مغزی و نخاعی، مایعی شفاف و بی‌رنگ شبیه آب است و در شرایط عادی هیچ رنگ یا بویی ندارد.
بله، خطرناک است. چرا که ممکن است منجر به مننژیت (عفونت مغز) شود یا نشانه‌ای از آسیب جمجمه، تومور یا بیماری زمینه‌ای باشد.
داروها فقط در نشت‌های خفیف، بدون علائم عفونت یا آسیب ساختاری استفاده میشوند. در موارد شدید معمولا نیاز به درمان تخصصی یا جراحی است.
درمان خانگی قطعی برای این عارضه وجود ندارد، ولی برخی مراقبت‌ها مثل استراحت، نوشیدن زیاد مایعات و مصرف نوشیدنی‌های کافئین‌دار می‌توانند به کاهش علائم کمک کنند. با این حال، مشاوره پزشکی ضروری است.
رایج‌ترین دلایل این عارضه عبارت‌اند از:
– نشت مایع مغزی نخاعی از ستون فقرات، بینی و گوش
– بی‌حسی نخاعی یا پونکسیون کمری
– ضربه به سر یا ستون فقرات
– جراحی مغز یا ستون فقرات
جراحی اندوسکوپیک از راه بینی برای بستن سوراخ یکی از راه‌های موثر درمان است.
منبع: webmd | mayoclinic | clevelandclinic
