کودکان هم مانند بزرگسالان در معرض عوامل استرس‌زا قرار دارند. استرس در کودکان کمی متفاوت است و معمولا به دلیل فشارهای آموزشی، تنش‌های خانوادگی، تغییرات محیطی یا چالش‌های اجتماعی بروز پیدا می‌کند. به طور کلی، استرس موقتی و محدود نوعی مکانیسم طبیعی بدن برای مقابله با مشکلات و چالش‌هاست، اما زمانی که سطح استرس در بچه‌ها زیاد شود، می‌تواند پیامدهای جدی در رفتار و رشد جسمی و روانی آن‌ها به همراه داشته باشد.
در این مقاله از مجله سلامت درمانکده همراه ما باشید تا علائم استرس در کودکان، عوارض و راه‌کارهای مدیریت آن را بررسی کنیم.
فهرست محتوا
انواع استرس در کودکان
استرس در کودکان ابتدایی و خردسال به ۲ شکل زیر دسته‌بندی می‌شود:
- استرس مثبت: استرس مثبت نوعی نیروی محرکه برای غلبه بر موانع است. به عنوان مثال، اگر دانش‌آموز در حد طبیعی استرس داشته باشد، انگیزه بیشتری پیدا می‌کند و عملکرد بهتری از خود نشان می‌دهد. این نوع استرس موقتی و کوتاه‌مدت است.
- استرس منفی: استرس منفی بسیار شدید و مداوم است و قدرت سازگاری کودک را از بین می‌برد. این نوع استرس با پیامدهای منفی زیادی همراه است و در صورت عدم مدیریت، موجب ناتوانی در یادگیری، اختلالات روانی و جسمانی می‌شود.
دلایل استرس در کودکان
از دلایل شایع استرس در بچه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- فشار مدرسه
فشار آموزشی در محیط مدرسه را می‌توان یکی از دلایل استرس در کودکان ابتدایی دانست. کودکان زمان زیادی را در طول روز در مدرسه سپری می‌کنند و مسئولیت‌های مختلفی را برعهده دارند. مواردی مانند فشار تکالیف زیاد، امتحانات، رقابت با همکلاسی‌ها، انتظار معلمان برای گرفتن نمره بالا و ترس از شکست یا نمره پایین از عوامل استرس و اضطراب در کودکان ابتدایی به‌شمار می‌آیند. البته استرس و اضطراب با یکدیگر فرق دارند و مرز باریکی بین آن‌ها وجود دارد. برای درک بهتر تفاوت استرس و اضطراب می‌توانید مقاله مرتبط با آن را در درمانکده مطالعه کنید.
۲- مشکلات خانوادگی
کودکان در سن مدرسه متوجه اختلافات خانوادگی می‌شوند. از همین‌رو می‌توان تنش، درگیری و دعوا بین والدین را از عوامل مهم استرس در کودکان 10 ساله دانست. همچنین مشکلاتی مانند اعتیاد، طلاق، مرگ عزیزان، بیماری، اختلالات روحی یکی از اعضای خانواده یا مشکلات مالی شدید والدین می‌توانند منجر به استرس شدید در بچه‌ها شوند.
۳- تغییرات در محیط زندگی
استرس در کودکان 5 ساله می‌تواند به دلیل نقل مکان به خانه یا مهدکودک جدید رخ دهد. عواملی همچون طلاق والدین، مرگ عزیزان یا حتی حیوان خانگی موجب تغییرات شگرفی در زندگی کودک خردسال می‌شود و استرس زیادی به او وارد می‌کند.
۴- مشکلات در روابط اجتماعی
بچه‌های زیادی به دلیل تجربه قلدری گروه همسالان در مدرسه دچار استرس و اضطراب می‌شوند. آن‌ها ممکن است برای گرفتن تایید گروه همسالان و طرد نشدن از طرف آن‌ها، هر کاری انجام دهند و این موضوع برایشان استرس‌زا باشد. همچنین برخی کودکان از مهارت کافی برای برقراری ارتباط اجتماعی برخوردار نیستند و در مواجهه با دیگران استرس زیادی را تجربه می‌کنند.
۵- توقعات بیش از حد والدین
برخی والدین توقع دارند فرزندشان در همه زمینه‌ها از جمله ورزش، موسیقی و تحصیل بهترین باشد. آن‌ها دائما فرزند خردسال خود را با خواهر، برادر یا سایر کودکان مقایسه می‌کنند. نگرانی در مورد جلب رضایت والدین می‌تواند به مرور زمان به استرس مزمن در کودک تبدیل شود.
۶- محرک‌های فرهنگی و رسانه‌ای
امروزه دسترسی به اخبار و فیلم و سریال بسیار ساده است و کودکان به راحتی در معرض اخبار نگران‌کننده، اتفاقات طبیعی و حملات تروریستی قرار می‌گیرند. استفاده بیش از حد و بدون نظارت والدین از رسانه‌ها یا شبکه‌های اجتماعی می‌تواند موجب ترس غیر منطقی در کودکان شود. حتی بچه‌های کوچکتر با مشاهده صحنه‌های خشونت‌آمیز در فیلم و سریال ممکن است آن‌ها را واقعی تصور کنند و دچار استرس شدید شوند.
۷- نزدیک شدن به سن نوجوانی
نزدیک شدن به سن نوجوانی را می‌توان از دلایل ایجاد استرس در کودکان دانست. کودکانی که به سن نوجوانی نزدیک می‌شوند، تغییرات بدنی زیادی را تجربه می‌کنند. این تغییرات گاهی موجب نوسانات رفتاری می‌شود و از آن جایی که برخی دخترها و پسرها ممکن است نسبت به گروه همسالان خود زودتر با این تغییرات مواجه شوند، استرس بیشتری را تجربه می‌کنند.
استرس در کودکان چه علائمی دارد؟
علائم استرس در کودکان ممکن است به شکل‌های مختلفی بروز کند. به عنوان مثال، علائمی مانند دل درد، سردرد یا نوسانات خلقی معمولا شایع‌ترین نشانه استرس امتحان در کودکان به‌شمار می‌آیند. از طرفی، کودکان خردسال معمولا نمی‌توانند به درستی احساسات خود را بیان کنند؛ از همین‌رو بسیار مهم است که والدین به تغییرات رفتاری یا جسمانی کودک توجه داشته باشند.
به طور کلی، مهم‌ترین نشانه های استرس در کودکان شامل موارد زیر هستند:
- افزایش تحریک‌پذیری
- نوسان احساسات
- واکنش افراطی به محرک‌ها
- اختلال در خواب (بی خوابی یا پرخوابی)
- کابوس شبانه و مشکل در به خواب رفتن
- شب ادراری
- ترس‌های غیر منطقی (مانند ترس از تنهایی یا تنها به مدرسه رفتن)
- عصبانیت و بدخلقی
- اضطراب و نگرانی بیش از حد
- بی‌میل شدن نسبت به انجام تکالیف مدرسه، فراموشکاری و به تاخیر انداختن کارها
- گوشه‌گیری و تمایل برای انجام کارهای انفرادی
- دل درد و سردرد بدون علت پزشکی
- تغییر در اشتها (پرخوری یا کم‌اشتهایی)
- انجام کارهای ساده و روزمره با اشتباه زیاد
- مهارت سازگاری پایین
- مشکل در یادگیری
- عملکرد اجرایی ضعیف
اگر احساس می‌کنید مدتی است کودک شما یک یا چند مورد از علائم فوق را دارد، برای شناسایی علت استرس و مدیریت آن با روانشناس کودک مشورت کنید.
درمان استرس در کودکان
مدیریت استرس نقش مهمی در سلامت روان کودک دارد. در ادامه شما را با راه‌کارهایی که برای کاهش استرس در کودکان مفید هستند، آشنا می‌کنیم:
۱- آموزش مهارت‌های مدیریت استرس
اگر از سنین پایین به فرزند خود مهارت مقابله با چالش‌ها و حل مسئله را آموزش دهید، در مواجهه با شرایط سخت می‌تواند بهترین راه‌حل را پیدا کند. همچنین روش‌های آرام‌سازی ذهن و بدن مانند تنفس عمیق و مدیتیشن را متناسب با سن کودک به او آموزش دهید.
۲- ارتباط سالم والدین با کودک و حمایت از او
اگر ارتباطتان با کودک از نوع سالم و حمایتی باشد، او به راحتی در مورد نگرانی‌ها و ترس‌هایش با شما حرف می‌زند. این موضوع می‌تواند از بروز مشکلات زیادی همچون استرس مزمن در کودک جلوگیری کند. همچنین بسیار مهم است که نظارت و کنترل والدین بر کودک از نوع افراطی نباشد.
۳- ایجاد محیط امن در خانه
کودکانی که کنترلی خوبی بر اضطراب و استرس خود دارند، اغلب در خانه امن و به دور از تنش بزرگ شده‌اند. برای اینکه کودک‌تان را به دور از عوامل استرس‌زا نگه دارید، بهتر است محیط خانه شاد باشد و کودک عشق و توجه شما را به عنوان والدین به صورت واضح دریافت کند.
۴- تشویق به ابراز احساسات
یکی از راه‌کارهای مفید برای درمان استرس کودکان در مدرسه، ابراز احساسات از طریق نوشتن و حرف زدن است. برای کودک‌تان دفتر خاطرات بخرید و به او یاد دهید تا احساسات خود را از طریق نوشتن بیان کند. همچنین او را تشویق کنید تا بدون ترس از قضاوت درباره نگرانی‌ها و احساساتش حرف بزند.
۵- فعالیت‌های تفریحی
برای کاهش استرس فرزند خردسال خود، حتما ساعتی را در طول روز برای انجام فعالیت‌های تفریحی با او اختصاص دهید. بازی‌های پرشی به تخلیه انرژی منفی کودک و استرس روانی او کمک می‌کنند. همچنین فعالیت‌های هنری مانند نقاشی، موسیقی و کارهای خلاقانه تاثیر زیادی در کاهش استرس بچه‌ها دارند.
۶- مراجعه به روانشناس و دریافت حمایت حرفه‌ای
برای کاهش استرس شدید در کودکان، بهتر است از روانشناس کودک کمک بگیرید. روانشناسان با استفاده از درمان شناختی رفتاری (CBT) به کودک کمک می‌کنند تا افکار منفی خود را بشناسد و بتواند آن‌ها را مدیریت کند. همچنین بازی‌درمانی که به بیان احساسات کودک کمک می‌کند، یکی دیگر از روش‌های موثر در کاهش استرس بچه‌های خردسال به‌شمار می‌آید.
روش تشخیص استرس در کودکان
تشخیص استرس در بچه‌ها کمی چالش‌برانگیز است؛ زیرا بسیاری از آن‌ها نمی‌توانند احساسات خود را به درستی بیان کنند. به همین دلیل والدین و مربیان باید به رفتارهای کودکان توجه داشته باشند و در صورت مشاهده نشانه غیر طبیعی به روانشناس کودک اطلاع دهند. مهم‌ترین ابزار متخصص سلامت روان برای تشخیص استرس در بچه‌های خردسال، مشاهده تغییرات رفتاری آن‌هاست. روانشناس معمولا در ابتدا از والدین سوالاتی همچون موارد زیر می‌پرسد:
- آیا کودک پرخاشگر یا گوشه‌گیرتر شده است؟
- آیا به طور ناگهانی علاقه خود را به مدرسه یا بازی با دوستانش از دست داده است؟
- آیا رفتارهای بازگشتی مانند شب ادراری یا مکیدن انگشت دارد؟
- آیا خواب، اشتها یا خلق‌وخوی او دچار تغییر زیادی شده است؟
پس از پرسیدن سوالات فوق، سابقه خانوادگی کودک مثل طلاق، مهاجرت یا مرگ عزیزان و میزان تعامل اجتماعی کودک مورد بررسی قرار می‌گیرد. در کنار بررسی‌های روانشناختی، آزمایشات پزشکی برای ارزیابی علت علائم جسمی مانند دل درد، حالت تهوع و خستگی مداوم انجام می‌شوند. اگر این علائم علت پزشکی قابل توضیحی نداشته باشند، احتمالا ناشی از استرس کودک هستند. از دیگر روش‌های تشخیص استرس در کودکان می‌توان به بازی‌درمانی اشاره کرد. درمانگر در طول بازی، نقاشی یا داستان‌سرایی به شناخت بهتری از ترس‌ها و نگرانی‌های کودک می‌رسد و علت آن‌ها را پیدا می‌کند.
والدین چگونه می‌توانند به کاهش استرس در کودکان کمک کنند؟
در کنار نکات تخصصی و حرفه‌ای، برخی راه‌کارها وجود دارند که می‌توان از آن‌ها تحت عنوان درمان خانگی استرس کودکان یاد کرد. والدین می‌توانند با رعایت روتین مراقبتی، تغییر سبک زندگی، بازی و سرگرمی متناسب با سن کودک به کاهش استرس فرزند خردسال‌شان کمک کنند.
در ادامه بهترین راه‌کارها برای مدیریت استرس در کودکان را بررسی می‌کنیم:
- خواب باکیفیت: خواب کافی به ذهن و بدن برای تجدید قوا کمک می‌کند. متخصصان معتقدند، کودکان ۶ تا ۱۲ سال به ۹ تا ۱۲ ساعت خواب شبانه باکیفیت نیاز دارند.
- ورزش: فعالیت بدنی منظم و ورزش دیگر راه‌کار مفید برای کاهش استرس در همه سنین، به‌ویژه کودکان و نوجوانان به‌شمار می‌آید. بهتر است در سنین پایین کودک عادات سالم مانند ورزش روزانه را به فرزند خود آموزش دهید. این عادت سالم تاثیر مثبتی بر کنترل استرس دوران نوجوانی دارد.
- غلبه بر افکار منفی: جملات و افکار منفی به شدت بر اعتمادبه‌نفس کودک تاثیر می‌گذارند و موجب افزایش استرس می‌شوند. والدین می‌توانند با گوش دادن فعال، تشویق کودک به بیان احساسات و آموزش تفکر مثبت درباره خود، باعث شوند تا فرزند خردسال‌شان در موقعیت‌های استرس‌زا با اعتمادبه‌نفس و دید واقع‌بینانه‌تری عمل کند.
- گردش در طبیعت: خارج کردن کودک از خانه و وقت گذراندن در طبیعت بهترین روش برای کاهش استرس در بچه‌ها است. محققان به این نتیجه رسیده‌اند، افرادی که در محیط سرسبز زندگی می‌کنند کمتر در معرض استرس، اضطراب و افسردگی هستند.
- گفتگوی روزانه با کودک: در طول روز زمان مشخصی را برای صحبت با کودک‌تان در نظر بگیرید و بدون قضاوت به حرف‌هایش گوش دهید. از جملاتی مانند «می‌فهمم ناراحتی» یا «حق داری ناراحت باشی» استفاده کنید تا کودک‌تان متوجه شود به احساساتش اهمیت می‌دهید.
- افزایش عزت‌نفس: والدین می‌توانند با تعریف از تلاش‌های کودک (نه فقط نتیجه مثبت)، پرهیز از مقایسه او با دیگران و دادن مسئولیت‌های کوچک متناسب با سنش باعث شوند کودک‌شان حس ارزشمندی پیدا کند. این حس عزت‌نفس کودک را افزایش می‌دهد و او را در مقابل استرس روزانه مقاوم‌تر می‌کند.
- قصه‌گویی و خیال‌پردازی: از شخصیت‌هایی که با ترس، نگرانی و چالش‌های کوچک و بزرگ دست‌وپنجه نرم کرده‌اند، برای کودک‌تان قصه بگویید تا یاد بگیرد چگونه با استرسش کنار بیاید. شما می‌توانید کتاب‌های کودکانه که درباره احساسات صحبت می‌کنند را خریداری کنید و در این مورد با همدیگر حرف بزنید.
عوارض استرس در کودکان چیست؟
اگر به فکر درمان قطعی استرس کودکان نباشید، ممکن با عوارضی همچون موارد زیر مواجه شوند:
- اضطراب مزمن
- افسردگی
- عزت‌نفس پایین
- مشکل در تنظیم احساسات (فوران خشم یا گریه بی‌دلیل)
- مشکلات جسمی مانند ضعف سیستم ایمنی، اختلال در خواب و خستگی مداوم
- افت تحصیلی ناگهانی
- مشکل در حافظه و یادگیری
- انزواطلبی و گوشه‌گیری
- سبک زندگی ناسالم در نوجوانی
عوارض بلندمدت
استرس مزمن و بیش از حد در بچه‌ها، آن‌ها را در معرض عوارض طولانی‌مدت همچون موارد زیر قرار می‌دهد:
- اختلالات اضطرابی
- مشکلات روحی
- ناتوانی در مدیریت استرس
- مشکل در ایجاد ارتباط شخصی و اجتماعی
- تمایل به مصرف مواد مخدر در نوجوانی
- افزایش ریسک ابتلا به چاقی، دیابت، مشکلات قلبی، ناراحتی گوارشی و سرطان
راهنمای مراجعه به پزشک
استرس در کودکان می‌تواند ناشی از فشار مدرسه، اختلافات خانوادگی، مشکلات اجتماعی و حتی ترس‌های درونی باشد. اگرچه مقداری ترس برای بچه‌ها طبیعی است و همچون نیروی محرکه عمل می‌کند، اما تداوم آن می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات روحی، جسمی و رفتاری جدی شود.
ما در این مقاله از مجله درمانکده شما را با انواع، علائم و روش‌های درمان استرس کودکان آشنا کردیم. اگر در این مورد سوالات بیشتری دارید، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید.
سوالات متداول
والدین می‌توانند با ایجاد فضایی امن در خانه و به کمک بازی و سرگرمی استرس را از فرزند خردسال خود دور کنند. با این حال، اگر شدت استرس فرزندتان زیاد است، به نحوی که بر عملکرد روزانه او تاثیر منفی گذاشته، حتما به روانشناس کودک مراجعه کنید.
مراجعه به روانشناس زمانی ضروری است که استرس فرزند خردسال شما از حالت طبیعی و گذرا خارج شده باشد و بر زندگی روزمره، سلامت جسم و روان او تاثیر منفی بگذارد. در واقع، زمانی که علائمی مانند اضطراب، گریه مداوم، بیخوابی، کابوس شبانه، دل‌درد و سردرد بدون علت پزشکی، عصبانیت و پرخاشگری، گوشه‌گیری، تغییر در اشتها، افت تحصیلی و شب ادراری استمرار و تداوم داشتند، باید از روانشناس کودک کمک حرفه‌ای بگیرید.
بهترین راه‌حل برای از بین بردن قطعی استرس بچه‌ها، مراجعه به روانشناس کودک و دریافت درمان حرفه‌ای است.
منابع: kidshealth | apa | kidsmindsmatter
